୪୭ତମ ସଂଖ୍ୟା କୋଣାର୍କ ୧୯୮୨

ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ

ସୂଚୀପତ୍ର

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ‘ପ୍ରଗତିବାଦ’ର ଧାରା

ଶ୍ରୀ ବ୍ରଜନାଥ ରଥ

ଭୂମିକା

ସମୟର ଅବାରିତ ଗତିରେ ଇତିହାସ କଡ଼ ଲେଉଟାଏ ଏବଂ ତା’ର ପ୍ରଭାବରେ କଡ଼ ଲେଉଟାଏ ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତି । ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ସାହିତ୍ୟ ମଧ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ-ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୁଏ ତା’ର ଆତ୍ମା ଓ ଶୈଳୀ । କାରଣ ସାହିତ୍ୟ : ସମୟ-ସମାଜ ଓ ସଂସ୍କୃତି ନିର୍ଭର ଏବଂ ଏ ସମସ୍ତର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ସାହିତ୍ୟର ସ୍ୱର ଓ ସ୍ୱାକ୍ଷର ଭିନ୍ନ ରୂପ ନିଏ । ସାହିତ୍ୟ ଏକ ବଦ୍ଧ ଜଳାଶ୍ରୟ ନୁହେଁ-ଏକ ନିତ୍ୟ ପ୍ରବାହିନୀ, ଚିରସ୍ରୋତା : ଶତ-ଧାର ସ୍ରୋତସ୍ୱିନୀ ଯାହା ଅବିରାମ ଗତିରେ ବହିଗଲେ ବିଭିନ୍ନ ଯୁଗ ଓ ସମାଜର ତଟଦେଶ ଅତିକ୍ରମ କରି ବହୁଭାବ ଓ ଭାବନାର, ବହୁକଳା ଓ କଳ୍ପନାର, ବହୁଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାର ବିଚିତ୍ରବର୍ଣ୍ଣା ଧାରା ଓ ଉପଧାରାକୁ ବହନ କରି । ନଦୀରେ ବହୁ ଉପନଦୀ ଆସି ମିଶିଲା ଭଳି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଭାଷାର ସାହିତ୍ୟରେ ଜାତୀୟ ଓ ଆନ୍ତର୍ଜାତିକ କ୍ଷେତ୍ରରୁ ଚିନ୍ତା ଓ ଭାବନାର ବହୁ ଉପଧାରା ଆସି ମିଳିତ ହୋଇ ସେହି ସାହିତ୍ୟକୁ ରସୋଚ୍ଛଳ ଓ ପୁଷ୍କକ କରେ ଏବଂ ଶାଖାନଦୀ ସଦୃଶ ବହୁ ଉପଧାରା ନିଃସୃତ ହୋଇ ସେହି ସାହିତ୍ୟତଟିନୀକୁ ବ୍ୟାପ୍ତ ଓ ପ୍ରସାରିତ କରେ । ତେଣୁ ସାହିତ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦାନ ଓ ପ୍ରତିଗ୍ରହ ବିନା ତାହା ସୌମ୍ୟ ଓ ଜୀବନ୍ତ ହେବା ଅସମ୍ଭବ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ବିଗତ ପାଞ୍ଚଶହ ବର୍ଷ ଧରି ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ବହୁ ଯୁଗସନ୍ଧି ଅତିକ୍ରମ କରି, ବହୁ ସାହିତ୍ୟିକ ଧାରା ଉପଧାରାକୁ ନିଜ ବକ୍ଷରେ ବହନ କରି, ବହୁ ଭାବ ଓ ଶୈଳୀର ପରୀକ୍ଷା ନିରୀକ୍ଷା ମଧ୍ୟର ଆଗେଇ ଚାଲିଛି । ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଧାରା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ସେହିଭଳି ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ଧାରା ଯାହା ଏ ସାହିତ୍ୟକୁ ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଚତୁର୍ଥ ଦଶକରେ ଏକ ନୂତନ ମୋଡ଼ ଦେଇ ପାରିଥିଲା ଏବଂ ଆଜିସୁଦ୍ଧା ଏ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରବାହ ପଥରେ କ୍ଷୀଣ ହେଲେ ବି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ୱାକ୍ଷର ରଖି ପାରିଛି । ଉକ୍ତ ପ୍ରବନ୍ଧଟି ‘‘ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରତିବାଦ’’ର ଭୂମି ଓ ଭୂମିକା ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ସ୍ଥୂଳ ଧାରଣା ଦେବା ପାଇଁ ଅଭିପ୍ରେତ ।

ପ୍ରଗତି-ସାହିତ୍ୟ କ’ଣ ଓ କାହିଁକି ?

୧୯୩୬ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ୍‌ ମାସରେ ଲକ୍ଷ୍ନୌ ଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ‘ନିଖିଳ ଭାରତ ପ୍ରଗତି ଲେଖକ ସଂଘ’ର ପ୍ରଥମ ଅଧିବେଶନରେ ସଭାପତିତ୍ୱ କରି ହିନ୍ଦୀ ସାହିତ୍ୟର ଅମର କଥାକାର ପ୍ରେମଚାନ୍ଦ ତାଙ୍କ ଭାଷଣ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଯାହା କହିଥିଲେ, ତାହା ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ସେ କହିଥିଲେ, ‘‘ସାହିତ୍ୟିକ ବା ଶିଳ୍ପୀ ସ୍ୱଭାବତଃ ପ୍ରଗତିଶୀଳ । ଯଦି ଏହା ତା’ର ସ୍ୱଭାବ ନ ହୋଇଥାନ୍ତା ତା ହେଲେ ସେ ସାହିତ୍ୟିକ ହୋଇ ପାରି ନ ଥାନ୍ତା । ସେ ନିଜ ଭିତରେ ଗୋଟିଏ ଅଭାବ ଅନୁଭବ କରେ ଏବଂ ବାହାରେ ମଧ୍ୟ ସେହି ଅଭାବ ଦେଖି ତାହା ପୂରଣ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟାକୁଳ ହୋଇଉଠେ । ତା’ର କଳ୍ପନାରେ ସେ ବ୍ୟକ୍ତି ଓ ସମାଜକୁ ସୁଖ ଓ ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦତାର ଯେଉଁ ଅବସ୍ଥାରେ ଦେଖିବାକୁ ଚାହେଁ ତାହା ସେ ଦେଖିବାକୁ ପାଏନା । ତେଣୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ସାମଜିକ ଓ ମାନସିକ ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ତା’ ମନରେ କ୍ଷୋଭ ହୁଏ । ସେ ଏହି ଅପ୍ରିୟ ଅବସ୍ଥାର ଅବସ୍ଥାନ ଘଟାଇବାକୁ ଚାହେଁ, ଚାହେଁ ବଞ୍ଚିବା ଭଳି ବଞ୍ଚିବାକୁ ଏବଂ ମରିବା ଭଳି ମରିବାକୁ । ସେ ଏହି ବେଦନାବୋଧକୁ ଯେତେ ତୀବ୍ର ଭାବରେ ଅନୁଭବ କରେ ତା’ର ରଚନା ସେତେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଓ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ହୁଏ ।’’ ‘ପ୍ରଗତିଶୀଳ’ ଏହି ବିଶେଷଣକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାକୁ ଯାଇ ସେ ପୁଣି କହିଥିଲେ, ‘‘ପ୍ରଗତି ବା ଉନ୍ନତିର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ସେହି ଅବସ୍ଥା ଯାହା ଆମ ଭିତରେ ଦୃଢ଼ତା ଓ କର୍ମଶକ୍ତିର ଉଦ୍ରେକ କରେ, ଯଦ୍ଦ୍ୱାରା ଆମ ଭିତରେ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ଅନୁଭୂତି ଉବଲବ୍‌ଧି କରିହୁଏ, ଯାହା ଦ୍ୱାରା ଆମେ ଦେଖିପାରୁ କେଉଁ କେଉଁ ଅନ୍ତର୍ବାହ୍ୟ କାରଣରୁ ଆମେ ଏହି ନିର୍ଜୀବତା ଓ କ୍ଷୟିଷ୍ଣୁତା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଛୁ ଏବଂ କିପରି ତାହାକୁ ଦୂର କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ହେବୁ । ଆମପାଇଁ କବିତାର ସେହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ନିରର୍ଥକ ଯାହା ଜଗତର ନିଶ୍ୱରତାକୁ-ଭାବକୁ ଆମ ହୃଦୟରେ ଆହୁରି ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରେ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ଆମର ହୃଦୟ ନୈରାଶ୍ୟରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ ହଏ । ଅହଂ ଭାବ ଅଥବା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଲେ ଜଡ଼ତା, ଅବକ୍ଷୟ ଓ ଦାୟିତ୍ୱହୀନତା ଦିଗରେ ହିଁ ଆମେ ଆଗେଇ ଯିବୁ । ଏହି ଧରଣର ଶିଳ୍ପ ଆମ ପାଇଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତଭାବେ ବା ସମଷ୍ଟିଗତଭାବେ ଆଦୌ ଉପଯୋଗୀ ନୁହେଁ ।

ଆମେ ସାହିତ୍ୟକୁ କେବଳ ମାତ୍ର ଚିତ୍ତ-ବିନୋଦନ ବା ବିଳାସିତାର ବସ୍ତୁ ବୋଲି ମନେ କରୁନା । ଆମ ପାଇଁ ସେହି ସାହିତ୍ୟ ଖାଣ୍ଟି, ଯେଉଁଥିରେ ଅଛି ଉଚ୍ଚ ଚିନ୍ତା, ସ୍ୱାଧୀନତାର ଭାବଧାରା, ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ସାର-ସୃଜନର ଆତ୍ମା, ଜୀବନସତ୍ୟର ପ୍ରକାଶ-ଯାହା ଆମ ଭିତରେ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିବ ଗତି-ସଙ୍ଘର୍ଷ ଓ ଉଦ୍ୟୋଗ ।’’

ସେଦିନ ପ୍ରେମଚାନ୍ଦଙ୍କର ଉକ୍ତି ସାରା ଭାରତର ଲେଖକ ଓ ସାହିତ୍ୟକମାନଙ୍କୁ ଦେଇଥିଲା ଏକ ନୂତନ ଦିଗ୍‌ନିର୍ଦ୍ଦେଶ । ଗତି-ସଙ୍ଘର୍ଷ ଓ ଉଦ୍ୟୋଗ ଭିତରେ ଜୀବନସତ୍ୟର ପ୍ରକାଶ, ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଲେଖକର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ ବୋଲି ସେ ଯାହା କହିଥିଲେ, ତାହା ବହୁ ସାହିତ୍ୟକଙ୍କୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିଥିଲା ଏବଂ ପ୍ରେମଚାନ୍ଦଙ୍କର ଏହି ବକ୍ତବ୍ୟରେ ହିଁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା ପ୍ରଗତିଶୀଳ-ସାହିତ୍ୟର ଆତ୍ମା ଓ ସ୍ୱରୂପ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସେହି ସମ୍ମିଳନୀର ଯେଉଁ ଇସ୍ତାହାର ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା, ସେଥିରେ ଘୋଷଣା କରାଯାଇଥିଲା ‘‘ଆମର ଏହି ସମାଜ ଯେଉଁ ନୂଆ ରୂପ ଧାରଣ କରିଛି ତାହାକୁ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରତିଫଳିତ କରି ବୈଜ୍ଞାନିକ ଯୁକ୍ତିବାଦକୁ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଗତିଶୀଳ ମାନସିକତାକୁ ଆହୁରି ଗତିଶୀଳ କରିବା ଲେଖକମାନଙ୍କର ଆଜି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ । ଯେଉଁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ବିଦ୍ୱେଷୀ ଶ୍ରେଣୀ ଯୋଗୁ ବହୁକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସାହିତ୍ୟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କଳାର ଅବନତି ହୋଇଛି ସେମାନଙ୍କ କବଳରୁ ସାହିତ୍ୟକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବ ଆମର ଏହି ସଂଘର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଜୀବନ ସହିତ ସାହିତ୍ୟ ଓ କଳାର ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ ଆମର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଯାହାକିଛି ଆମକୁ ନିଶ୍ଚେଷ୍ଟତା, ଅକର୍ମଣ୍ୟତା ଓ ଯୁକ୍ତିହୀନତା ଦିଗକୁ ଆଗେଇନିଏ, ତାହାକୁ ଆମେ ପ୍ରଗତି ବିରୋଧୀ ବୋଲି ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରିବୁ । ଯାହା କିଛି ଆମର ବିଚାରବୁଦ୍ଧିକୁ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ କରେ, ସମାଜ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ରୀତିନୀତିକୁ ଯୁକ୍ତିସଙ୍ଗତଭାବେ ପରୀକ୍ଷା କରେ, ଆମକୁ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ଓ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ସମାଜର ରୂପାନ୍ତରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ, ତାହାକୁ ହିଁ ଆମେ ପ୍ରଗତିଶୀଳ କହିବୁ ।’’

ଏହାହିଁ ଥିଲା ପ୍ରଗତି ଲେଖକ ସଙ୍ଘର ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ । ଯାହା କି ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଭାଷାଭାଷୀ ଲେଖକମାନଙ୍କୁ ଚିରାଚରିତ ଶଗଡ଼ଗୁଳାରୁ ବାହାରିଆସି ଏକ ନୂତନ ଜୀବନାଭିମୁଖୀ ସଂଗ୍ରାମଶୀଳ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ କରିଥିଲା । ସାଧାରଣ ଜନତାର ସୁଖ, ଦୁଃଖ ଓ ସଂଗ୍ରାମର ପୁରୋଭାଗରେ ଛିଡ଼ା ହେବା ପାଇଁ ସେମାନଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣା ଯୋଗାଇଥିଲା । ଯାହା ଫଳରେ କଳ୍ପନା-ବିଳାସୀତାର ରାଜସିଂହାସନରୁ ସାହିତ୍ୟକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସିବାକୁ ପଡ଼ିଲା ନଗ୍ନ ବାସ୍ତବତାର ଋକ୍ଷ, ଧୂସର ଜନପଥକୁ ।

କିନ୍ତୁ ଲକ୍ଷ୍ମୌରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ପ୍ରଗତି ଲେଖକ ସଂଘର ଏହି ସର୍ବ-ଭାରତୀୟ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ ୧୯୩୫ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ଶେଷ ଓ ଅକ୍ଟୋବର ଆରମ୍ଭରେ ୫ ଦିନ ବ୍ୟାପୀ ଏକ ସମ୍ମିଳନୀ କଟକର ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଭବନରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇ ‘‘ନବଯୁଗ ସାହିତ୍ୟ ସଂପଦ’’ ନାମରେ ଯେଉଁ ସାହିତ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା, ବୋଧହୁଏ ତାହାହିଁ ଥିଲା ସର୍ବଭାରତୀୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ‘‘ପ୍ରଗତି ସାହିତ୍ୟ’’ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ପ୍ରଥମ ସମ୍ମିଳିତ ପ୍ରଚେଷ୍ଟା । ଏହାର ପୁରୋଭାଗରେ ରହି ଯିଏ ଏହାକୁ ଅଗ୍ରଣୀ ନେତୃତ୍ୱ ଦେଇଥିଲେ, ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଓଡ଼ିଶାରେ ମାର୍କସବାଦର ଆଦ୍ୟ ପ୍ରବକ୍ତା ଓ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ପାର୍ଟିର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଭଗବତୀ ଚରଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀ । ଭଗବତୀଙ୍କୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଯେଉଁ ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀ ସେତେବେଳେ ସାମାଜିକ ଓ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରୁଥିଲେ ସେମାନେ ସାହିତ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସେହି ପରିବର୍ତ୍ତନର ସ୍ୱରକୁ ଆହୁରି ଦୃଢ଼ ଓ ଶାଣିତ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । କାରଣ ସାମଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଯେ ସାହିତ୍ୟର ଏକ ବିଶେଷ ଭୂମିକା ଅଛି ତାହା ସେମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ସେଥିପାଇଁ ସାହିତ୍ୟକୁ ଏକ ଅସ୍ତ୍ର ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ‘‘ଦେଶରେ ନବ ସଂସ୍କୃତି ଓ ନବ ସଭ୍ୟତା-ସ୍ରୋତ ଖେଳାଇ ଦେବାହିଁ’’ ଥିଲା ସେମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ଭଳି ସତ୍ୟବାଦୀ ଗୋଷ୍ଠୀର ବିଶିଷ୍ଠ କବି ଓ ଚିନ୍ତାବିତ୍‌ ମଧ୍ୟ ସେତେବେଳେ ଏହି ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀର ଉଦ୍ୟମ ଓ ଏହି ସାହିତ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନର ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ବଧାଇ ଜଣାଇବାକୁ ପଶ୍ଚାତ୍‌ପଦ ହୋଇନଥିଲେ । ‘‘ଜାତୀୟ ଜୀବନର ପୁରୁଣା ପ୍ରଥା ଉପରେ ନୂତନ ସ୍ତର ଫିଟାଇବା ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ’’ ବୋଲି ସେ ସ୍ୱୀକାର କରିଥିଲେ । ମାର୍କସବାଦୀ ଦର୍ଶନକୁ ଭିତ୍ତି କରି ଏକ ସାମାଜି ରାଜନୈତିକ ବିପବକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ଯେଉଁ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରାହେଲା, ତାହାକୁ ପ୍ରଗତି-ସାହିତ୍ୟ ବୋଲି ନାମିତ କରାଗଲା । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଡଃ ନଟବର ସାମନ୍ତରାୟ ତାଙ୍କର ‘‘ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ’’ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଯାହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି, ତାହା ବିଶେଷ ପ୍ରଣିଧାନଯୋଗ୍ୟ । ତାଙ୍କ ମତରେ ‘‘ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟ ବାହ୍ୟତଃ ଏକ ବିଭ୍ରାନ୍ତିକର ଶବ୍ଦ । କେଉଁ ଦେଶର, କେଉଁ ଯୁଗ ସାହିତ୍ୟ ତା’ର ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗ ସାହିତ୍ୟ ଅପେକ୍ଷା ପ୍ରଗତିଶୀଳ ନୁହେଁ ? ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟ ବା ‘‘ପ୍ରୋଗ୍ରେସିଭଲିଟରେଚର’’ ଶବ୍ଦ ଏକ ବିଶିଷ୍ଟ ପରିସ୍ଥିତିରୁ ଉଦ୍‌ଭୂତ । ୧୯୨୦ ସାଲ ପରେ ପୃଥିବୀର ବହୁ ଦେଶ ପ୍ରତି କମ୍ୟୁନିଜିମ୍‌ ଓ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଲିଟରେଚର୍‌ ଏକ ଏକ ଭୟଙ୍କର ଭୀତିପ୍ରଦ ଶବ୍ଦ ରୂପେ ପ୍ରତିଭାତ ହୋଇଥିଲେ । ରୁଷୀୟ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଚିନ୍ତାଧାରା ଯେତେବେଳେ ଏହି ନବ ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ରୂପାୟିତ ସାହିତ୍ୟ ସେଇ ସେଇ ଦେଶରେ ଆଦୃତ ନ ହେବାର ଆଶଙ୍କା ଯଥେଷ୍ଟ ଥିଲା । ଫଳରେ ଲୋକଚକ୍ଷୁରେ ଏଇ ଲେଖକମାନେ ନିଜକୁ ସମ୍ମାନିତ କରି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ସେହି ହେତୁରୁ ସେମାନଙ୍କ ଲିଖିତ ସାହିତ୍ୟକୁ ସିଧାସଳଖ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଲିଟରେଚର୍‌ ନ କହି ତା’ ନାମ ଦିଆଗଲା ‘ପ୍ରୋଗ୍ରେସିଭ ଲିଟରେଚର୍‌’ । ୧୯୩୬ ସାଲରେ ସର୍ବଭାରତୀୟ ସ୍ତରରେ ଏଇ ନାମଟି ଗୃହୀତ ହେବାରୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭାଷା ମାନଙ୍କରେ ତା’ର ଅନୁବାଦ ‘‘ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟ’’ ନାମଟି ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା । ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଓ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ କମ୍ୟୁନିଜମ୍‌ ଚିନ୍ତାଧାରା ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ।’’ ଡଃ ସାମନ୍ତରାୟଙ୍କ ଏହି ବକ୍ତବ୍ୟ ସହିତ ରୁଷ ବିପ୍ଳବର ମହାନାୟକ ଲେନିନ୍‌ଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଉକ୍ତିକୁ ମେଳାଇ ଦେଲେ କଥାଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଯିବ ।’’ ଲେନିନ୍‌ଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘‘ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ମେହନତି ମଣିଷର ଅବଶ୍ୟ ସେବା କରିବ ବିପ୍ଳବୀ ଶିଳ୍ପ ସାହିତ୍ୟ-।’’ ‘‘ଏହି ବିପ୍ଳବୀ ଶିଳ୍ପ ସାହିତ୍ୟ’’ ହିଁ ପ୍ରଗତି ସାହିତ୍ୟ ଏବଂ ବିଶ୍ୱ ବନ୍ଦିତ କଥାଶିଳ୍ପୀ ମାକ୍‌ରିମ୍‌ ଗର୍କିଙ୍କ ଭାଷାରେ ‘‘ଯେଉଁ ଲେଖକମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଲୋକଙ୍କର ସୁଖ, ଦୁଃଖ, ଜୟ-ପରାଜୟ ଏବଂ ଜୀବନଯାତ୍ରାରେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି, ସେମାନେ ହିଁ ସୁଲେଖକ ପଦବାଚ୍ୟ ।’’

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରଗତି-ସାହିତ୍ୟର ସ୍ୱର ଓ ସ୍ୱାକ୍ଷର :

ଇତି ପୂର୍ବରୂ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ୧୯୩୫ ମସିହା ଶେଷଭାଗରେ ମାର୍କସବାଦୀ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ନେଇ ଭଗବତୀ ଏବଂ ତାଙ୍କର କେତେକ ସାଥୀ ‘‘ନବଯୁଗ ସାହିତ୍ୟ ସମ୍ପଦ’’ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କଲେ ଏବଂ ତା’ର ମୁଖପତ୍ର ରୂପେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ‘ଆଧୁନିକ’ ନାମକ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ର । ୧୯୩୬ ମସିହାରେ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ମାର୍କସବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ସହ ସଂପୃକ୍ତ ଥିଲେ । ସେମାନେ ମାର୍କସବାଦୀ ଦୃଷ୍ଟି କୋଣରୁ ପ୍ରଚଳିତ ସମାଜ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ବିଶ୍ଳେଷଣ କରି, ବିଭିନ୍ନ ଜନ-ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରି ୧୯୧୭ ମସିହାରେ ସଂଘଟିତ ହୋଇଥିବା ରୁଷ ବିପ୍ଳବକୁ ତଥା ନବଗଠିତ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ରାଷ୍ଟ୍ର ସୋଭିଏଟ୍‌ ରୁଷକୁ ସ୍ୱାଗତ ଜଣାଇ ସାହିତ୍ୟ ରଚନା କଲେ । ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟ ବିଶେଷ କରି କାବ୍ୟ-କବିତା ରଚନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁମାନେ ପୁରୋଭାଗରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସଚ୍ଚି ରାଉତରା, ଅନନ୍ତ ପଟ୍ଟମନାୟକ ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଓ ରଘୁନାଥ ଦାସ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କ ନାମ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖ ଯୋଗ୍ୟ । ସବୁଜ ଗୋଷ୍ଠୀର ଦୁଇଜଣ ବିଶିଷ୍ଟ କବି କାଳିନ୍ଦୀ ଚରଣ ଓ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ମଧ୍ୟ କଳ୍ପାନାର ସ୍ୱପ୍ନପୁରୀ ଓ ରହସ୍ୟବାଦୀ ଚିନ୍ତା ଜଗତରୁ ଓହରି ଆସି ଏହି ନବାଗତ ସାହିତ୍ୟଧାରାରେ ନିଜକୁ ସାମିଲ କରିଦେଲେ । ‘‘ମାର୍କଦବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ରୋମାଣ୍ଟିକ ସ୍ୱପ୍ନପ୍ରବଣତା ଓ ଛାୟାବାଦୀ ଭାବପ୍ରବଣତାର ମୁକ୍ତ କରି’’ ଏହାକୁ ଯେ ଏକ ‘‘ବସ୍ତୁବାଦୀ ତୀକ୍ଷ୍‌ଣତା ଦେଇ ପାରିଥିଲା ଏବଂ ‘‘ସାହିତ୍ୟ ବିଶେଷ କରି କବିତାର ଆଙ୍ଗିକ ଓ ମେଜାଜକୁ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିବାରେ କେତେକାଂଶରେ ଅନୁମିତ ହୁଏ । ସ୍ୱପ୍ନବାଦୀ କବି କାଳିନ୍ଦୀ ଚରଣ ତାଙ୍କର ‘‘ମୋର ବାଣୀ’’ କବିତାରେ ସବୁଜଯୁଗୀୟ କାବ୍ୟ ଚେତନାରୁ ନିଜକୁ ମୁକ୍ତକରି କହିବାର ଶୁଣାଗଲା -

‘‘ଯେ ବାଣୀ ନ କହେ ମଣିଷ ଶୋଷିତ ବ୍ୟଥା

ସେ ନୋହୁ ମୋ ଭାଷା, ସେ ବାଣୀ ମୋହର ନ ହେଉ କଥା ।

ସେ ବାଣୀ ମୋହର ଲେଖନୀ ଧରମ ସେ ମୋର ତୂରୀ

ଦୁନିଆ ଗୋଟାର ଅରାତି ଉପରେ ବସାଉ ଛୁରୀ ।

ପଶୁ ଛାତି ଚିରି ପିଶାଚ ରାଇଜେ ମଣିଷ ଗଢ଼ୁ

ସେହି ବାଣୀ ମୋର ଦୁନିଆ ମଧ୍ୟରେ କାନରେ ପଡ଼ୁ ।’’

କିନ୍ତୁ କ୍ରମେ କ୍ରମେ କାଳିନ୍ଦୀ ଚରଣଙ୍କ ସାହିତ୍ୟାଦର୍ଶ ଗାନ୍ଧିବାଦ ଆଡ଼କୁ ଢଳିବାର ଦେଖାଗଲା ଓ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ବିଷାଦବାଦୀ ଚେତନାରେ ମଗ୍ନ ହେଲେ । ତଥାପି ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥଙ୍କ କେତେକ କବିତାରେ ସମସାମୟିକ ସାମାଜିକ ଘଟଣା ଓ ପରିସ୍ଥିତିର ବାସ୍ତବ ରୂପାୟନ ଓ ସେଥିପ୍ରତି ଏକ ବିଦ୍ରୂପୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀର ପରିଚୟ ମିଳିଥାଏ ।

ଓଡ଼ିଆ କାବ୍ୟ-ସାହିତ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମାର୍କସବାଦୀ ଚେତନା ବା ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଚିନ୍ତାଧାରାର ଜଣେ ବଳିଷ୍ଠ ପୁରୁଷ ରୂପେ କବି ସଚ୍ଚିରାଉତରା ତାଙ୍କର ପ୍ରାଥମିକ ରୋମାଣ୍ଟିକ ଭାବଧାରାରୁ ଓହରି ଆସି ଯେତେବେଳେ କବିତା ରଚନା କଲେ ତାହା ୧୯୩୬ ମସିହାରୁ ୧୯୪୭ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନୂତନ ସ୍ପନ୍ଦନ ସୃଷ୍ଟିକଲା । ‘ଅଭିଯାନ’ କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥରୁ ଏହି କାବ୍ୟଦର୍ଶର ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ‘ପାଣ୍ଡୁଲିପି’ (୧୯୪୭)ରେ ବିଲୟ ଭଜିଛି । ଛାତ୍ର ଜୀବନରେ ଛାତ୍ର ଆନ୍ଦୋଳନ, ପ୍ରଜାଆନ୍ଦୋଳନ, ଶ୍ରମିକ ଓ କୃଷକ ଆନ୍ଦୋଳନ ସହ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇ କବି ରାଉତରା ଯେଉଁ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜ୍ଜନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଯେଊଁ ଆଦର୍ଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ, ତାହାହିଁ ତାଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିର ମୂଳଧାରା ଥିଲା । ୧୯୩୭ ମସିହାରେ ‘ସହକାର’ରେ ପ୍ରକାଶିତ ତାଙ୍କର ‘ଜନ ସାଧାରଣଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ’ ପ୍ରବନ୍ଧରୁ ଏହି ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ । ସେ ଲେଖିଥିଲେ ‘‘ଭାବପ୍ରବଣତା ଓ ମଧ୍ୟମ ଶ୍ରେଣୀ ସୁଲଭ ପ୍ରବଣତାର ତାଡ଼ନାରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ଲେଖକମାନେ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବାରୁ ସାହିତ୍ୟ ବାସ୍ତବଜୀବନଠାରୁ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ହରାଇଛି । ଜୀବନ ସଂଗ୍ରାମର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାପାଇଁ ଯେଉଁ ସାହସ ଦରକାର ତାହା ଏ ସାହିତ୍ୟରେ ନାହିଁ; ଏହା ପଳାୟନ ତତ୍ପର ଭୀରୁ ସାହିତ୍ୟ । ସାହିତ୍ୟ ସମସାମୟିକ ଆର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥାଦ୍ୱାରା ନିର୍ଣ୍ଣୀତ ହେବାକୁ ବାଧ୍ୟ, କାରଣ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଜିନିଷ ପରି ସାହିତ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଆର୍ଥନୈତିକ ଶକ୍ତିର ସମନ୍ୱୟରୁ ଉଦ୍ଭବ । ସାହିତ୍ୟ ଯଦି ଏହି ଶ୍ରେଣୀ-ସଂଘର୍ଷରେ ଜନସାଧାରଣଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ ନ କରେ, ତେବେ ତାହାର କୌଣସି ମୂଲ୍ୟ ରହିବ ନାହିଁ ।

କବି ରାଉତରାୟଙ୍କ ଉକ୍ତି ତାଙ୍କରିଠାରେ ହିଁ ପରେ ସତ୍ୟ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଛି । ତାଙ୍କର ଆର୍ଥନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଙ୍ଗେ ତାଙ୍କର ସାହିତ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନ ମୋଡ଼ ନେଇଛି । ଏକଦା ମାର୍କସୀୟ ଚେତନା ପ୍ରତି ପ୍ରବଣତା ପ୍ରକାଶ କରି ଯେଉଁ କବି ‘କୋର୍ଣାର୍କ’କୁ ଦେଖି କହିଥିଲେ ‘‘ରମ୍ୟ କଳାର ଲୀଳା/କିଛି ତ କହିନି ମଣିଷର କଥା, କହିବାର ଯାହାଥିଲା ।’’ କିମ୍ବା ‘ରାକ୍ଷସ’ କବିତାରେ ଯେ ଉଦାତ୍ତ କଣ୍ଠରେ କହିଥିଲେ ‘‘ଆହତ, ପୀଡ଼ିତ ମାନବିକତା ମୋ ତେଣୁ ଆଜି ବରମାଗେ/ଦୈତ ହେବାର ଚିର ଅଧିକାର ମୁକ୍ତିର ଅନୁରାଗେ ।’’ ସେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ପରିସ୍ଥିତିରେ ନିଜର କାବ୍ୟ-ସ୍ୱରକୁ ଭିନ୍ନ ରୂପ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏକାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଚେତନାର କେନ୍ଦ୍ର ବିନ୍ଦୁରେ ରହି, ବୌଦ୍ଧକତାର ପୁଟଦେଇ ସେ ନିଜର ଉତ୍ତର ପଚାଶର କବିତାକୁ ରଙ୍ଗୀନ କରିଛନ୍ତି ସତ; କିନ୍ତୁ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ତାଙ୍କର ସୃଷ୍ଟି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ‘ପ୍ରଗତି’ ଧାରାରୁ ଏକପ୍ରକାର ବିଚ୍ଛିନ୍ନ ହୋଇଯାଇଛି-।

କବି ଅନନ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ୧୯୩୫ ମସିହାରେ ‘ନବଯୁଗ ସାହିତ୍ୟ ସଂସଦ’ର ଆଦ୍ୟ ଉଦ୍‌ବୋଧନୀରେ ‘‘ଚ୍ଛିନ୍ନ କରରେ ବଂଧନ ରାଜ କ୍ରନ୍ଦନ ହେଉ ଶେଷ/ଲୁପ୍ତ ହେଉରେ ଜାତି ଉପାତି, ଖଣ୍ଡିତ ଶତ ଦେଶ ।’’ ବୋଲି ଡାକ ଦେଇ ତାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟିକୁ ‘ପ୍ରଗତି’ର ଧାରା ସହିତ ସାମିଲ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ କ୍ରମଶଃ ‘‘ବୁଦ୍ଧିବାଦ ଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ’’ ହୋଇ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପାଠକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତରେ ଆବଦ୍ଧ ରହିଗଲେ । କିନ୍ତୁ ସାମ୍ୟବାଦୀ ଆଦର୍ଶ, ସାମାଜିକ ବ୍ୟଞ୍ଜନା ଓ ବିଶ୍ୱଶାନ୍ତିର ସ୍ୱର ତାଙ୍କର ଅଧିକାଂଶ କବିତାରେ ଅନୁରଣିତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ସ୍ୱାଧିନତା ପରର ତଥା କଥିତ ସମାଜବାଦୀ ଦେଶସେବୀମାନଙ୍କୁ ବିଦ୍ରୂପ କରି ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି -

‘‘ଆଜିତ ମଣିଷ ଢଳିପଡ଼େ ଭୋକେ

ଆଜିତ ଶିଶୁର ମୁହଁରେ ଗୁଳି

ମୁହେଁ ମୁହେଁ ଖାଲି ସାମ୍ୟବାଦ ହୋ !

ହାତୁଁ ହାତେ ଛୁରୀ ଯାଉଛି ବୁଲି !

କାଲି ଯେ ଗାଇଲା ଜନ ବନ୍ଦନା

ହାତରେ ତା’ ଚୋରା ପୁଞ୍ଜ ବାନା !

ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀର ସତ୍ୟ-ଶିବିରେ

ଆଜି ତ ସାହେବୀ ଡିନର ଖାନା ।।’’

ଉତ୍ତର ଷାଠିଏରେ କବି ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ସୃଷ୍ଟି କ୍ଷଣରୁ କ୍ଷୀଣତର ହୋଇ ଉତ୍ତର ସତୁରୀରେ ତାହା ଏକପ୍ରକାର ସ୍ତବ୍‌ଧ ହୋଇଯାଇଛି ।

କବି ମନମୋହନ ମିଶ୍ର ଛାତ୍ର ଜୀବନରୁ ନିଜକୁ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଆନ୍ଦୋଳନ ସହ ସଂପୃକ୍ତ କରିଥିବା ହେତୁ ତାଙ୍କ ରଚିତ କାବ୍ୟ-କବିତା, ସଂଗୀତ ଓ ପ୍ରବନ୍ଧ ଗୁଡ଼ିକରେ ମଧ୍ୟ ମାର୍କସୀୟ ଚିନ୍ତାଧାରା ଅତି ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି । ସାଧାରଣ ଜନତାର ଭାଷାରେ ରଚିତ ତାଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତଗୁଡ଼ିକୁ ଜଣେ ଚାରଣ କବି ଭାବରେ ନିଜର ଉଦାତ୍ତ କଣ୍ଠରେ ଗାନକରି ସେ ହଜାର ହଜାର ଜନତାଙ୍କୁ ମୁଗ୍‌ଧ ଓ ଅନୁପ୍ରାଣିତ କରିପାରିଛନ୍ତି । ସହଜ ଭାଷା ଓ ସାଙ୍ଗତିକତା ତାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟିକୁ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କର ନିକଟତର କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ବେଳେବେଳେ ଅତିରିକ୍ତ ସ୍ଳୋଗାନଧର୍ମିତା ଶିଳ୍ପ-ଗୁଣକୁ କିଛି ପରିମାଣରେ ବ୍ୟାହତ କରିଛି ।

‘‘ବନ୍ଧୁକ ଦରକାର

ବେଶ୍‌ ଭାରି ଶକ୍ତ କଳା ମଚମଚ ବନ୍ଧୁକ,

ଖାଲି କାକରରେ ପୂରିବ ନାହିଁ ଘଡ଼ା

ଖାଲି ଟାକରାରେ ଘୁରିବ ନାହିଁ ଘୋଡ଼ା

ଯେତେ କାକର ଭରୁ, ଟାକରା ଫୁଟୁ

ତେବେ ବି ଦାନା ପାଣି ଲୋଡ଼ା ।’’

(ବନ୍ଧୁକ ଦରକାର)

ଏହି କାବ୍ୟାଂଶ ଭିତରେ କବି ମନମୋହନ ମିଶ୍ରଙ୍କର ବିପ୍ଳବୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଓ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ଉଠିଛି । କିନ୍ତୁ ଏହି ସଂଗ୍ରାମୀ କବି ହଠାତ୍‌ କିଛିକାଳ ପାଇଁ ସୁବିଧାବାଦର ଶିବିରରେ ଯୋଗଦାନ କରିବାରୁ ତାଙ୍କ ରଚନାରୁ ଉଷ୍ଣତା କମିଗଲା । କିନ୍ତୁ ଏବେ ଶ୍ରୀ ମିଶ୍ର ନିଜକୁ ପୂର୍ବଧାରା ସହ ସାମିଲ କରି ପାରିଥିବା ଆନନ୍ଦର କଥା ।

ଏକଦା ମାର୍କସୀୟ ଚେତନାରେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ହୋଇ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରଗତିବାଦର ଧାରାକୁ ପୁଷ୍ପକ କରିଥିବା କବି ରଘୁନାଥ ଦାସ ୧୯୪୦ ମସିହାଠାରୁ ୧୯୫୩ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅବାରିତ ଭାବରେ ଲେଖନୀ ଚାଳନା କରି କବିତା, ଗଳ୍ପ, ପ୍ରବନ୍ଧ ମାଧ୍ୟମରେ ଏହି ଧାରାକୁ ଅବ୍ୟାହତ ରଖିଥିଲେ । ତାଙ୍କର ‘ଅଗଷ୍ଟ ପନ୍ଦର’, ‘ମୃତ୍ୟୁହୀନ’, ‘କୋରିଆ’, ‘ସାଙ୍ଘାଇ’ ଓ ‘ମହାଭାରତେ’ ଆଦି କବିତା ଏବଂ ‘ମାରୀଚ’ ଗଳ୍ପ ତାଙ୍କ ବୈପ୍ଳବିକ ଚେତନାରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ମାଇଲସ୍ତମ୍ଭ । ୧୯୫୩ରୁ ୧୯୭୪ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦୀର୍ଘ ୨୧ ବର୍ଷ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ନୀରବ ରହିବା ପରେ ସେ ‘ଜଟାୟୁ’ ଛଦ୍ମନାମରେ ଏବେ ମଝିରେ ମଝିରେ ଯେଉଁ କବିତା ରଚନା କରୁଛନ୍ତି, ସେଥିରେ ମିଥ୍‌କୁ ପ୍ରତୀକ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଚିନ୍ତାଧାରାକୁ ପ୍ରକାଶ କରୁଛନ୍ତି ।

କବି ସୁନନ୍ଦ କର ମଧ୍ୟ କିଛିକାଳ ତାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟି ମାଧ୍ୟମରେ ସାମ୍ୟବାଦୀ ଭାବଧାରାକୁ ରୂପାୟିତ କରି ପାରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ପରେ ରବୀନ୍ଦ୍ରିକ କାବ୍ୟ ଭାବନାରେ ନିମଜ୍ଜିତ ହୋଇ ସାହିତ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରୁ ଏକ ପ୍ରକାର ବିଦାୟ ନେଲେ । ଏହି ସମୟରେ ଶ୍ରୀ ରାମପ୍ରସାଦ ସିଂହଙ୍କ ଉପନ୍ୟାସ ଓ ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଧର ନାୟକ ଏବଂ ଶ୍ରୀ ରଜନୀକାନ୍ତ ଦାସଙ୍କ ଉପନ୍ୟାସ, ଗଳ୍ପ ଏବଂ ବିଶେଷ କରି କବିତାରେ ଏହି ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଭାବଧାରାର ପ୍ରଭାବ ସ୍ପଷ୍ଟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

ସ୍ୱାଧୀନତା ଲାଭ ପରେ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ସାହିତ୍ୟର ଧାରା ଏକ ଭିନ୍ନ ମୋଡ଼ ନେଲା । ସ୍ୱାଧିନତାର ସ୍ୱପ୍ନଭଙ୍ଗ ଜନିତ ହତାଶା ଯେତେବେଳେ ସାରା ଦେଶରେ ଏକ କଳା ମେଘଭଳି ଘୋଟିଗଲା, ସେତେବେଳେ କେତେକ ତରୁଣ କବି ଓ ଲେଖକଙ୍କ ଭାବ୍ୟରାଜ୍ୟରେ ତା’ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦେଖାଗଲା । ବାମପନ୍ଥୀ ଚେତନାରେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ହୋଇ ଯେଉଁମାନେ ସେମାନଙ୍କ ସୃଷ୍ଟିକୁ ଶାଣିତ କଲେ, ସେମାନେ ହେଲେ ରବିନ୍ଦ୍ରନାଥ ସିଂହ, ମନୋଜ ଦାସ, ଉମାଶଙ୍କର ପଣ୍ଡା, ଦୁର୍ଗାଚରଣ ସାମନ୍ତ, କୃଷ୍ଣଚରଣ ବେହେରା, ଚିନ୍ତାମଣି ବେହେରା, ରମାକାନ୍ତ ରଥ ଓ ବ୍ରଜନାଥ ରଥ ଇତ୍ୟାଦି । ଆଜକୁ ୨୪ ।୨୫ ତଳର ଯେ କୌଣସି ସାହିତ୍ୟପତ୍ରର ପୃଷ୍ଠା ଓଲଟାଇଲେ ଏମାନଙ୍କ ରଚନା ଏହାର ସାକ୍ଷ୍ୟ ଦେବ । ପ୍ରଚଳିତ ସମାଜ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଓ ରାଜନୈତିକ ପରିସ୍ଥିତିପ୍ରତି ଏକ କ୍ଷୁବ୍‌ଧ ମନୋଭାବ, ମାନବିକତାର ଜୟଗାନ, ବିଶ୍ୱଶାନ୍ତିର ଆବାହନ ଏବଂ ସାମ୍ୟବାଦୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ଏହି ଲେଖକମାନଙ୍କୀ ରଚନାର ମୁଖ୍ୟ ଉତ୍ସ ଥିଲା । ମନୋଜ ଦାସଙ୍କର ୧୯୫୩ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟା ‘ଡଗର’ରେ ପ୍ରକାଶିତ ‘ଅଗ୍ରପଥିକ’ ନାମକ ଏକ କବିତାରେ କିୟଦଂଶ ଏହାର ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରମାଣ-। ସେ ଘୋଷଣା କରିଛନ୍ତି-

‘‘ଆମର ଜୀବନ ବହୁଲକ୍ଷର ପାଇଁ

ମିଲ୍‌ବସ୍ତୀ ଓ ଗ୍ରାମ୍ୟ ଚାଷୀର କୁଳେ,

କୋଟି ମଶାଲର ଆଲୋକ ନ ମିଳେ ଯହିଁ

ଆମ ଶପଥର ସ୍ୱାକ୍ଷର ତାହା ମୂଳେ ।’’

କିମ୍ବା କବି ଚିନ୍ତାମଣି ବେହେରାଙ୍କର ‘‘ଏହି ମୋର ଦେଶ’’ ର ଗୋଟିଏ ପଂକ୍ତି -

‘‘ରକ୍ଷକ ନାମେ ଭକ୍ଷକ ପାଏ ପୂଜା

ଅହିଂସା ନୀତି ବଖାଣେ ହତ୍ୟାକାରୀ’’କୁ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ରୂପେ ନିଆଯାଇପାରେ । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବେହେରାଙ୍କ ପ୍ରଥମ କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥ ‘‘ନୂତନ ସ୍ୱାକ୍ଷର’’ର ‘‘କଳା ଓ କ୍ରାନ୍ତି’’ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଥିବା କବିତା ଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାର ସମୃଦ୍ଧ ।

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ‘ପ୍ରଗତିବାଦ’ର

କବି ରମାକାନ୍ତ ରଥ ଛାତ୍ର-ଜୀବନରେ ଛାତ୍ର-ରାଜନୀତି ଓ ସାମ୍ୟବାଦୀ ଭାବଧାରା ସହ ସଂପୃକ୍ତ ଥିବାରୁ ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ତାଙ୍କ କବିତାରେ ଏହାର ପ୍ରଭାବ ମଧ୍ୟ ପଡ଼ିଥିଲା । ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କର ‘‘ମୁଁ ରମାକାନ୍ତ ରଥ, ପଡ଼ିଆରେ ବସିଥିବାବେଳେ ମୋ ମନର ବ୍ୟବସ୍ଥା’’ ନାମକ ଏକ ଦୀର୍ଘ କବିତାରେ ସେ ଅତି ବଳିଷ୍ଠ ଭାବରେ ଏହି ଭାବଧାରାର ସଫଳ ରୂପାୟନ କରିପାରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ତାଙ୍କ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତିର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେତୁ ତାଙ୍କର କବିତାରୁ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଭାବଧାରାର ବିଲୟ ଘଟି ବ୍ୟକ୍ତିବାଦୀ ବୌଦ୍ଧିକ ଚିନ୍ତାର ବିକାଶ ଘଟିଛି । ମନୋଜ ଦାସଙ୍କ ସାହିତ୍ୟର ଆତ୍ମା ମଧ୍ୟ ଭିନ୍ନରୂପ ନେଇଛି ।

କିନ୍ତୁ ରବୀନ୍ଦ୍ର ନାଥ ସିଂହ ଜଣେ ‘ବିଦ୍ରୋଦୀକବି’ ଭାବର ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ସାମ୍ୟବାଦୀ ଆଦର୍ଶ ଓ ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଭାବଧାରାକୁ ତାଙ୍କ ଅଗ୍ନିବର୍ଷୀ ଲେଖନୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକାଶ କରୁଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ନିଷ୍ଠୁର ସାମାଜିକ ପରିସ୍ଥିତି ତାଙ୍କୁ ଏ ଦିଗରେ ଅନେକ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି । ପ୍ରାଥମିକ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ତାଙ୍କ କବିତାରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ କ୍ଷୋଭ ଖୁବ ବେଶୀ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଅବସ୍ଥାରେ ମାର୍କସବାଦୀ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସାମାଜିକ ବିପ୍ଳବର ସ୍ୱର ତାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟିକୁ ମୁଖର କରିଛି ଏବଂ ଏହାର ଚରମ ବିକାଶ ହୋଇଛି ‘‘ଦୁର୍ଗମ ଗିରି’’ କାବ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥରେ । ରୁକ୍ଷ ଜୀବନର ବନ୍ଧୁର ପଥରେ ଗତି କରୁଁ କରୁଁ ସେ ଯେଉଁ ଅଭିଜ୍ଞତା ଅର୍ଜନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ତାଙ୍କର ବହୁ ସୃଷ୍ଟିକୁ ତିକ୍ତ-ମଧୁର କରିଛି । ସେ ହିଁ ବୋଧହୁଏ ଏକମାତ୍ର ବାମପନ୍ଥୀ ଓଡ଼ିଆ ଲେଖକ ଯେ କି ବହୁ ତ୍ରୁଟି-ବିଚ୍ୟୁତି ସତ୍ତ୍ୱେ ବୃତ୍ତିକୁ ଅବଲମ୍ବନ ନ କରି ସ୍ୱାଧୀନ ଓ ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ମାର୍କସୀୟ ଦୃଷ୍ଟି କୋଣରୁ ଅବାରିତ ଭାବରେ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟିକରି ଏହି ପ୍ରଗତିବାଦୀ ଧାରାକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛନ୍ତି ।

ଉତ୍ତର ଷାଠିଏ ଏବଂ ଉତ୍ତର ସତୁରୀରେ ବହୁ ତରୁଣ ତରୁଣୀ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ସାହିତ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଓ ପତ୍ରିକାକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ମାର୍କସୀୟ ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାକୁ ସାହିତ୍ୟରେ ରୂପ ଦେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି । ନକସଲପନ୍ଥୀ ଆନ୍ଦୋଳନର ପ୍ରଭାବ ଅନେକ ତରୁଣ ସାହିତ୍ୟିକଙ୍କୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପ୍ରଭାବିତ କରିଛି । ପଡ଼ୋଶୀ ଆନ୍ଧ୍ର ପ୍ରଦେଶର ‘ଦିଗମ୍ବର ଗୋଷ୍ଠୀ’ କିମ୍ବା ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର ବହୁ ବାମପନ୍ଥୀ ଲେଖକ ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ଆମ ଓଡ଼ିଶାର କେତେକ ତରୁଣ ଲେଖକ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ଖୁବ୍‌ ଚଞ୍ଚଳ ଓ ସତେଜ ହୋଇଉଠିଲେ । ‘ବାଲୁଗାଁ’ରେ ‘ବେଳା’ ନାମକ ପତ୍ରିକାକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଏକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ତରୁଣ ଗୋଷ୍ଠୀ ଏହି ଭାବଧାରାରେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ହୋଇ ପ୍ରଚଳିତ ଶାସନ ଓ ସମାଜ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ୱର ଉତ୍ତୋଳନ କରିବାବେଳେ ହଠାତ୍‌ ସାରା ଦେଶରେ ଜରୁରୀ ଅବସ୍ଥା ଜାରିହେଲା ଏବଂ ଏହି ଗୋଷ୍ଠୀର ମୁଖ୍ୟ କବି ଶ୍ରୀ ପ୍ରସନ୍ନ ପାଟଶାଣୀ ଓ ଶ୍ରୀ ସଦାଶିବ ଦାସ ‘ବାଘ ଆଁ’ ଭିତରେ ପିକନିକ୍‌’ କରିବର ସ୍ପର୍ଦ୍ଧାରଖି ଆଗଉଥିବାବେଳେ ସେହି ବାଘା ଆଁ ଭିତରେ ବିଲୟ ଭଜିଲେ । ସେମାନଙ୍କ କାବ୍ୟାଦର୍ଶ ଭିନ୍ନ ରୂପ ନେଲା । ତଥାପି ଆଜି ଅନେକ ତରୁଣ ଲେଖକ ପଥଭ୍ରଷ୍ଟ ନ ହୋଇ ଏହି ପ୍ରଗତିଶୀଳ ସାହିତ୍ୟର ଧାରାକୁ ଆଗେଇ ନେବା ପାଇଁ ଯତ୍ନଶୀଳ । ଆଦର୍ଶକୁ ଶିଳ୍ପ ସଙ୍ଗତ ରୂପ ଦେଇ ନ ପାରିଲେ ସୃଷ୍ଟି, ସ୍ଳୋଗାନ ବା ଇସ୍ତାହାରରେ ପରିଣତ ହେବାର ଭୟ ଥାଏ । ସେହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଆଜିର ତରୁଣ ପ୍ରଗତିଶୀଳ ଲେଖକମାନେ ସ୍ୱାଧୀନ ନିର୍ଭୀକ ଓ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ହୋଇ ନିଜର ଚିନ୍ତା-ଚେତନା ଓ ଅନୁଭୂତିକୁ ଆଦର୍ଶରେ ରସାଣିତ କରି କଳାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତିରେ ତାହାକୁ ପ୍ରକାଶ କରିପାରିଲେ ପ୍ରଗତି ସାହିତ୍ୟର ଧାରା ଯେ ଅବ୍ୟାହତ ରହିପାରିବ ଏବଂ ସାମାଜିକ ବିପ୍ଳବକୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବ ଏହେ ନିଃସନ୍ଦେହ ।

ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଜାତୀୟ ଭାବ-ଚେତନା

ଅଧ୍ୟାପକ ବିଜୟ କୁମାର ମହାପାତ୍ର

(୧)

ନିଜକୁ ଆପଣାର ବ୍ୟକ୍ତି ଜୀବନର ବଳୟରୁ ମୁକ୍ତିଦେଇ ଅନ୍ୟ ଭିତରେ ଆପଣାକୁ ଅବସ୍ଥାପିତ ଓ ଆବିଷ୍କାର କରିବା ଏବଂ ଅପରଜଣକ ଏହି ଅବସ୍ଥାପନ ଓ ଆବିଷ୍କାରକୁ ସୁଯୋଗ ଦେବାହିଁ ପ୍ରେମ ନାମରା ଆଖ୍ୟାୟିତ ହୋଇଛି । (୧) ମଣିଷ ଯେତେବେଳା ଆପଣାର ଅହଂକୁ ଅନ୍ୟ ଏକ ସତ୍ତା ମଧ୍ୟରେ ବିସର୍ଜନ ଦିଏ, ସେତେବେଳେ ତା’ର ବ୍ୟକ୍ତିବାଦୀ ମନ ଏକ ମମତ୍ୱବୋଧର ରଜ୍ଜୁରେ ବାନ୍ଧି ହୋଇଯାଏ । ମଣିଷର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ-ପ୍ରବଣ ଆକାଂକ୍ଷା ଏହି ଆବେଗକୁ ନର ନାରୀର ଯାତଂବ ପ୍ରେମଲୀଳାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ କରିଥିବାର ଯେପରି ଦେଖୁ, ସେହିପରି ତା’ର ହେତୁବାଦୀ ମନର ଏହି ଆବେଗତାକୁ ବୃହତ୍ତର ବିଶ୍ୱସତ୍ତା କିମ୍ବା ଭୂମିଖଣ୍ଡ କିମ୍ବା, ଜନ-ସମୂହର ଆଦର୍ଶ ଭିତରେ ଅବସ୍ଥାପିତ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ମାନବିକ ପ୍ରେମଭଳି, ଈଶ୍ୱର ପ୍ରେମ ଓ ଜାତିପ୍ରେମ ଏକ ଆବେଗମାତ୍ର । (୨) ତେଣୁ କୌଣସି ବୌଦ୍ଧିକ କସରତ୍‌ ନୁହେଁ କିମ୍ବା ଯୁକ୍ତିବିଳାସୀ ମନର ସ୍ୱପ୍ନ-ପ୍ରୟାଣ ନୁହେଁ, ବରଂ ଏକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ, ସଂପ୍ରସାରିତ ମନର ଏହା ଏକ ଚିରନ୍ତନ ଆବେଗ ଯାହା ମାନବ ଜୀବନ ଓ ଚିନ୍ତାର ବିକାଶଧାରାରେ ଆପଣାର ସ୍ଥିତି-ସଂପ୍ରସାରଣ କରିଛି, ତାକୁ ଆମେ ଦେଶପ୍ରୀତି ବା ଜାତିପ୍ରୀତି କହିପାରିବା । ତେଣୁ ଦେଶପ୍ରେମ ସ୍ୱଭାବ-ମାନବଧର୍ମର ପରିପନ୍ଥୀ ବୋଲି ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଯେଭଳି ଜାତି-ପ୍ରେମର କାରଣ, ସେହିଭଳି କୌଣସି ଏକ ପୁରୁଣା ବସ୍ତୁ ପ୍ରତି ଆପଣାର ମୋହ, ତା’ର ଦେଶ ନାମରେ ଆଖ୍ୟାୟିତ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂମିଖଣ୍ଡ ସ୍ନେହର ହେତୁ ।

ମଣିଷ ମନର ଦେଶ ଓ ଜାତି ସ୍ୱାଭାବିକ ଆତ୍ମୀୟତା ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତକର ଚିନ୍ତା ଜଗତରେ କେବଳ ନୁହେଁ, ମାନବ ଜୀବନର ଇତିହାସରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସଂଘଟିତ ହେବା ଫଳରେ ସଂପ୍ରସାରିତ ହୋଇଥିଲା । ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର ଆମେରିକାର ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ । ଏହି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜାତି-ପ୍ରୀତିର ଥିଲା ପ୍ରଥମ ଉଦାହରଣ । କାରଣ ଏହି ସଂଗ୍ରାମ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂମିଖଣ୍ଡକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଐତିହ୍ୟ ଗଢ଼ିଥିଲା, ତାହାର ସଂରକ୍ଷଣ ଓ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ପାଇଁ ସଂଗଠିତ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ଆମେରିକାର ସ୍ୱାଧିନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଏହି ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ସଂରକ୍ଷଣମୂଳକ ଯେଉଁ ଭାବନାର ଉଦ୍‌ଭବ ହୋଇଥିଲା, ତାହା ଫ୍ରାନ୍‌ସ ରାଷ୍ଟ୍ର ବିପ୍ଳବ ମଧ୍ୟରେ ଆପଣାର ପୂର୍ଣ୍ଣବିକାଶ ଦେଖିଥିଲା । କାରଣ ଧର୍ମପାଇଁ ଯୁଦ୍ଧ କରିବା ଯେଉଁ ଜାତୀୟତାର ପ୍ରଥମ ସଙ୍କେତ ଥିଲା, ତାହା ଏକ ଭୂମିଖଣ୍ଡ, ପୁଣି ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଗୋଷ୍ଠୀର ଐତିହାସିକ କୃଷ୍ଟି ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆତ୍ମବଳୀର କାରଣ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ପୁନର୍ଜାଗରଣ ପରେ ମଣିଷ ମନରେ ଅନ୍ୟଠାରୁ ଉନ୍ନତ ହେବାର ଯେଉଁ ଆକାଂକ୍ଷା ସୃଷ୍ଟି ହେଲା-ତାହା ଗୋଟିଏ ଦିଗରେ ଉପନିବେଶବାଦ ଓ ଅନ୍ୟଦିଗରେ ଉତ୍‌କଟ ଜାତି-ପ୍ରୀତିକୁ ଜନ୍ମ ଦେଲା । ଏହି ଉତ୍କଟ ଜାତି-ପ୍ରୀତିକୁ ଆମେ ଜାତୀୟ ଭାବ-ଚେତନା ନାମରେ ଅଭିହିତ କରିଅଛୁ ।

ମଣିଷମନର ସ୍ୱଭାବିକ ଦେଶ-ପ୍ରେମ ଯାହା ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନର ରୂପନେଇ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟବାଦ ବା ଧ୍ୱଜା ଆହରଣ କଲା ତାହାକୁ ବିଭିନ୍ନଭାବରେ ବାଖ୍ୟା କରାଯିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଛି । ହେଜ, ରୋଜ ଇତ୍ୟାଦି ଏହାକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂମିଖଣ୍ଡରେ ବାସ କରୁଥିବା ଏକ ଭାଷା କହୁଥିବା, ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଚାରଧାରା ଓ ଧାର୍ମିକ, ମାନସିକ, ରାଜନୈତିକ, ସାମରିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ବୌଦ୍ଧିକ ପରମ୍ପରାକୁ ବହନ କରୁଥିବା ମଣିଷମାନଙ୍କର ସେହିସବୁ ବିଭାବ ପ୍ରତି ଏକନିଷ୍ଠ ଆନୁଗତ୍ୟକୁ ଜାତୀୟଭାବ-ଚେତନା ନାମରେ ଅଭିହିତ କରଛନ୍ତି । (୪) ଏହି ଆନୁଗତ୍ୟ ତା’ର ସ୍ଥିତି ସଂରକ୍ଷଣ, ସଂପ୍ରସାରଣ, ଚିରନ୍ତନ ଦାବୀ ଓ ଅମଳିନ ପ୍ରୀତିଭରା ସ୍ତୁତି ଭିତରେ ଫୁଟି ଉଠେ । ଫଳରେ ଏହି ଜାତୀୟଭାବ ଚେତନାକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଯେପରି ବହୁ ଜାତି ବିକଟ ଉପନିବେଶବାଦର ଶରବ୍ୟ ହୋଇଛନ୍ତି, ମଣିଷ ମଣିଷ ଭିତରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ଗଭୀରତର ହୋଇଛି, ସେହିଭଳି ଜାତିଗତ ତିକ୍ତତା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ମୁଖ୍ୟତଃ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମାଜକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣାଙ୍ଗ ସମାଜରୂପେ ଅନୁଭବ ଓ ଚିନ୍ତା କରିବାର ମୋହ (୫) ଏହାର ଭିତ୍ତି ସ୍ୱରୂପ ଥିବାରୁ ଏହା ମାନବିକ ଇତିହାସରେ ଯେଭଳି ରକ୍ତପାତର ଏକ ଇତିହାସ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି, ସେହିଭଳି ଜାତ୍ୟାଭିମାନ ଭିତରେ ମଣିଷ ମନର ସୂକ୍ଷ୍ମତମ ବିକାଶଗୁଡ଼ିକର ଅପ-ମୂଲ୍ୟାୟନ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ରବୀନ୍ଦ୍ରନାଥ ଜାତୀୟବାଦକୁ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଆଦର୍ଶ ଲାଗି ଏକ ଭୂମିଖଣ୍ଡର ସମସ୍ତ ଲୋକଙ୍କ ଶିକ୍ଷା ରୂପେ ଅଭିହିତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ନୈତିକ ଅଧଃପତନ ଓ ବୌଦ୍ଧିକ ଅନ୍ଧତାର କାରଣ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରି ଏହାର ସ୍ଥିତି ସମ୍ପର୍କରେ ସନ୍ଦୀହାନ ହୋଇଛନ୍ତି । (୬) ତେଣୁ ୱେଲସ୍‌ ପ୍ରମୁଖ ଐତିହାସିକ ଏହା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ୱର-ଉତ୍ତୋଳନ କରିଛନ୍ତି । (୭)

କିନ୍ତୁ ଏହି ଦେଶ-ପ୍ରୀତି ବା ଜାତୀୟଭାବ-ଚେତନା ଯେତେବେଳେ କୌଣସି କୃଷ୍ଟିର ଆତ୍ମିକ-କ୍ରାନ୍ତି-ସାଧନରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ଏହା ଆପଣାର ସୂକ୍ଷ୍ମତମ ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ବିକାଶ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ସିଡ଼୍ନନି ହବର୍ଟ କହନ୍ତି ଯେ ମଣିଷକୁ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଲାଗି ପ୍ରଚୋଦିତ କରିବା ସାମାଜିକ ଜୀବନର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ । ତେଣୁ ଏହା ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ମୂଲ୍ୟବାନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଆମେ ଜାତୀୟ ପରମ୍ପରା ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ଖୋଜି ପାଇବା ନାହିଁ । ( ୮) ତେଣୁ ସେ ଏକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି କହନ୍ତି ଯେ ଜାତୀୟବାଦୀମାନେ ବିଦ୍ୟାଳୟ, ସମ୍ବାଦପତ୍ର, କଳା, ସଙ୍ଗୀତ ଓ ସାହିତ୍ୟ ଲାଗି ସାଧନା କରନ୍ତୁ, ତାହା ଭିତରେ ତାଙ୍କର ଜାତୀୟତା ସଂରକ୍ଷିତ ହେବ । (୯) ଅଯଥା ଏହା ରକ୍ତପାତ ଓ ବିଦ୍ୱେଷର ସୂତ୍ରପାତହିଁ କେବଳ କରିବ ।

ତେଣୁ ଜାତୀୟତାକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସଂଜ୍ଞାର କାନ୍ଥ ଭିତରେ ଆମେ ଯେତେବଳେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଲବ୍‌ଧି କରିପାରିବା ନାହିଁ ସେତେବେଳେ ଆମର କାର୍ଯ୍ୟ-ପ୍ରେରଣା ଭିତରେ, ଆମର ସାମୂହିକ ଜୀବନ ଧାରାର ଆଦର୍ଶ ଭିତରେ, ପୁଣି ସାଂସ୍କୃତିକ ବିକାଶ ଭିତରେ ଏହାର ଆବିଷ୍କରଣ କେବଳ ନୁହେଁ, କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧମାନ ଉନ୍ନତି-ସାଧନ ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ । ତେଣୁ ଜାତୀୟତାର ଏହି ରୂପ ଭାରତୀୟ ମନରେ କିଭଳି ଫୁଟି ତାହା ବିଚାରର ଅପେକ୍ଷା ରଖେ ।

(୨)

ବହୁ ସଂସ୍କୃତି, ଭାଷା ଓ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଆବାସ-ସ୍ଥଳୀ ଭାରତବର୍ଷରେ ଏହି ଜାତୀୟତାର ବିକାଶ ଇତିହାସ ଦେଖିବାର କଥା । ଜାତୀୟତାର ଭୂମି ରୂପେ ଯେଉଁ ଭୂମି ଖଣ୍ଡର ଐକ୍ୟ, ଏକ ସଂସ୍କୃତି, ଭାଷା, ଧାର୍ମିକ, ରାଜନୈତିକ ପରମ୍ପରାରେ ଏକମୁଖୀନତାକୁ ଆମେ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲୁ, ତାହା ଭାରତ ଭଳି ଏକ ବହୁ ରଙ୍ଗ ସମାବେଶିତ ଦେଶ ଭିତରେ ଆବିଷ୍କାର କରିବା କେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ତାହା ଦେଖିବା କଥା ।

ଭାରତ ଅନାର୍ଯ୍ୟ, ଦ୍ରାବିଡ଼ ଓ ଆର୍ଯ୍ୟ ଏହି ତିନି କୃଷ୍ଟିର ସମାହାର । ପୁଣି ସମୟର ଗତିରେ ଏସବ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର ବିନିମୟ ସମ୍ଭବ ହୋଇଥିଲେ ବି, ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କ ଏକାନ୍ତ ନିଜସ୍ୱର ବଳୟକୁ ଏକ ବୃହତ୍ତର ସଂସ୍କୃତିର ପରିଧି ଭିତର ମିଳେଇ ଦେଇ ନାହାନ୍ତି । ପୁଣି ବହୁଧର୍ମ-ଧାରଣା, ଉପାସନାର ଏହା ହୋଇଛି କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳ । ଚିନ୍ତା ଜଗତର ପାର୍ଥକ୍ୟକୁ ନିଜ ଜୀବନ-ଧାରା ଭିତରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଫଳରେ ଭାରତର ଧର୍ମ-ସାଧନା କେବଳ କ୍ଳୁପ୍ତ ହୋଇନାହିଁ-ବରଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ସଂପ୍ରଦାୟ ଭିତରେ ବିଭେଦର ପାଚେରୀ ଠିଆ ହୋଇଛି । ପୁଣି ଭାଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଚରମ ବୈଷମ୍ୟ ଏହି ଜାତୀୟତାର ମୂଳ ଭିତ୍ତିଟିକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିଦେବା କଥା । ଆକୁମାରୀ ହିମାଚଳ ସମଗ୍ର ଭାରତବର୍ଷ କ୍ୱଚିତ ଏକ ଶାସନ-ତନ୍ତ୍ର ଦ୍ୱାରା ଶାସିତ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଭାରତ ଏକ ଦେଶ ଓ ଭାରତୀୟ ଏକ ଜାତି ହୋଇଥିବାର ଛଳନାର କରାଯାଇଥାଏ ବୋଲି ବିଚାର କରି ଏଠାରେ ସମଗ୍ର ଭାରତକୁ ଏକ ବୃହତ୍ତର ପରିଧି ସମ୍ବଳିତ ଜାତୀୟଭାବ-ଚେତନାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ବିକାଶ ଅସମ୍ଭବ ବୋଲି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ବରଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ କୃଷ୍ଟିକ-ସମାଜ ଓ ଭାଷାଗତ-ସମାଜକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଏଠାରେ ଦେଶପ୍ରେମ ବା ଜାତୀୟଭାବ-ଚେତନାରେ ବିକାଶ ବୋଲି ମନେ କରାଯାଇପାରେ ।

ଭାରତବର୍ଷରେ ଏହି ଅପାତତଃ ବିରୁଦ୍ଧତା ଓ ବିଭେଦତା ଭିତରେ ସମନ୍ୱୟ ଓ ଏକତ୍ରର ଏକ ସୂତ୍ର ଆବିଷ୍କାର କରିବା ଅସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଏହି ଏକତ୍ରର ସୂତ୍ରହିଁ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଉପଯୁକ୍ତ ମାନଦଣ୍ଡ, ବୋଲି ଡଃ ସୁନୀତି କୁମାର ଚାଟାର୍ଜୀ ବିଚାର କରିଛନ୍ତି । ସେ କହନ୍ତି ଭାରତବର୍ଷରେ ଏହି ସାକରିକ, କଳାଗତ, ଭାଷାଗତ, ଧାର୍ମିକ ଓ କୃଷ୍ଟିଗତ ବିଭେଦ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ରଜ୍ଜୂଟି ସେମାନଙ୍କୁ ଏକ ସୂତ୍ରରେ ଗ୍ରଥିତ କରିଛି, ତାହା ହେଉଛି ସେମାନଙ୍କ ଚିନ୍ତାଜଗତର ଉଦାରତା; ଅପରକୁ ଗ୍ରହଣ କରିନେବାର ଉଦଗ୍ର କାମନା । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଆର୍ଯ୍ୟ, ଦ୍ରାବିଡ଼ ସଂସ୍କୃତି ଭିତରେ ସମନ୍ୱୟ ସମ୍ଭବ ହୋଇ ପାରିଛି, ସେହିଭଳି ସଂସ୍କୃତକୁ ଭାଷାଗତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଦର୍ଶରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିନେବାରେ ଏକ ଉଦାର ଏକତ୍ୱବୋଧ ସେମାନଙ୍କ ଭାଷା-ଚିନ୍ତନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଘଟିଛି । ପୁଣି ପରସ୍ପର ବିରୁଦ୍ଧରେ ନୁହେଁ, ସଂସ୍କୃତ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଭାରତୀୟ ଆଞ୍ଚଳିକ ଭାଷାମାନଙ୍କର ବିଦ୍ରୋହ ଏକତ୍ୱକୁ ବିନିଷ୍ଟ ନକରି ସମଧର୍ମୀତା ଫୁଟାଇଛି । ବହୁ ସଂପ୍ରଦାୟ ଓ ଧର୍ମର ଅଭ୍ୟୁଦୟ ଭିତରେ ଏକ ସ୍ଥିର ଆଦର୍ଶର ସଂରକ୍ଷଣ ଥିବାରୁ, ମୂଳଭୂତ ଧର୍ମ ରୂପେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଏହି ଏକତ୍ୱର ପ୍ରତୀକ ହୋଇଛି । ପୁଣି ଶାସନତାନ୍ତ୍ରିକ ପରମ୍ପରାରେ ପାରିସ୍ପରିକ ସଂଙ୍ଘର୍ଷ ସତ୍ତ୍ୱେ ଏକ କେନ୍ଦ୍ରଶକ୍ତି ସମସ୍ତ ଭୂମିଖଣ୍ଡ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ୱୀକୃତ ହେବା ଫଳରେ ଆମେ ଶାସନ-ତନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଏକତ୍ୱର ସୂତ୍ରଟିକୁ ଆବିଷ୍କାର କରିପାରିବା । (୧୦) ତେଣୁ ସମଗ୍ର ଭାରତବର୍ଷକୁ ନେଇ ଜାତୀୟତାର ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଓ ବିକାଶ କଳ୍ପନା କରିବା ଅସମ୍ଭବ ନୁହେଁ ।

ଭାରତବର୍ଷରେ ଜାତୀୟବାଦ ବିକାଶର ଇତିହାସ ଆଲୋଚନା କଲାବେଳେ ଆମେ ଏହାକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିପାରିବା । (କ) ପ୍ରାକ୍‌-ବ୍ରିଟିଶ୍‌ ଓ (ଖ) ଇଂରେଜ ଶାସନୋତ୍ତର । ତେଣୁ ଏହି ଦୁଇଟି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଆଲୋଚନା କରି ସେମାନଙ୍କ ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଓ ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କକୁ ବିଚାର କରିପାରିବା ।

(କ) ଭାରତବର୍ଷରେ ବ୍ରିଟିଶ ରାଜତ୍ୱ ପୂର୍ବରୁ ଜାତି ପ୍ରାଣରେ ଏକତ୍ୱବୋଧର ଏକ ଜାଗ୍ରତ-ଚେତନା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ନଥିଲା । ସମଗ୍ର ଭାରତବର୍ଷର ସାମାରିକ, ଶାସନତାନ୍ତ୍ରିକ ଓ ଭାଷାଗତ ଅନୈକ୍ୟ ଏହାର କାରଣ ରୂପେ ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ । ଅବଶ୍ୟ ମଣିଷ ମନରେ ଆପଣାର ଭୂମି ଓ ଦେଶପ୍ରତି ଆପଣାର ଜମସମାଜର ଯେଉଁ ଉନ୍ନତି କାମନାର ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ମୂଳଭୂତ, ତାହାର ଅଭାବ ଆମେ ଦେଖିବା ନାହିଁ; ତେଣୁ ଜନନୀ ଜନ୍ମଭୂମିକୁ ସ୍ୱର୍ଗଠାରୁ ଅଧିକ ଗରୀୟାନ ବୋଲି ଏଠାରେ କେବଳ ବିଚାର କରା ଯାଇନାହିଁ, ବରଂ ଏକ ଶାସନାଧୀନରେ ଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଧର୍ମ, ବିଧି, ଅନୁଷ୍ଠାନ, ଜାନପଦ ଓ ଶ୍ରେଣୀର ରକ୍ଷା- ରାଜାର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଇଛି-। (୧୧) ରାଜାକୁ ଏଠି ଜାତୀୟତା ବା ଦେଶପ୍ରେମର ରକ୍ଷାକାରୀ ରୂପେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି । ପୁନଶ୍ଚ ଏକତ୍ୱର ଧାରଣା ଦୃଢ଼ ହୋଇ ନଥିବାରୁ ନାନା ସଂପ୍ରଦାୟର କୃଷ୍ଟିଗତ ଆଦର୍ଶକୁ ନେଇ ଜାତୀୟତାର ବିକାଶ ନ ହୋଇଥିଲା ନୁହେଁ । ଉଦାହରଣ ପାଇଁ ଆମେ ଓଡ଼ିଶାର ସାରଳା, ପଞ୍ଚସଖା, ଉପେନ୍ଦ୍ର କିମ୍ବା ବଡ଼ଜେନାଙ୍କୁ ବିଚାର କରିପାରିବା ।

ସାରଳା ଦାସ ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟସଂସ୍କୃତି ଓ ସଂସ୍କୃତି ଭାଷା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଏକ ବୈପ୍ଳବିକ ମନୋଭାବ ନେଇ ଆପଣା ଭୂମିର ଲୌକିକ ପରଂପରାକୁ ଆଦର୍ଶରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିରେ ତାଙ୍କର କର୍ମସାଧନାର ଭୂତ୍ତି ଓଡ଼ରାଷ୍ଟ୍ର ନାମକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭୂମିଖଣ୍ଡ ହିଁ ଆଦର୍ଶ ଓ ଉପାସ୍ୟ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ନୀଳକଣ୍ଠ କହନ୍ତି, ‘‘ସାରଳାଦାସଙ୍କ ରାଷ୍ଟ୍ରପ୍ରୀତି ଓ ଦେଶାତ୍ମତା ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାର କଥା । ଓଡ଼ରାଷ୍ଟ୍ରଇ ତାଙ୍କର ଉପାସ୍ୟ, ତାଙ୍କର ସବୁ । ଏହି ଭୂମିରେ ପୁଣି ସବୁ ଦେବତା । ଏଇ ଭୂମିରେ ସବୁ ତୀର୍ଥ । ଏଇ ଭୂମିରେ ଗ୍ରାମ, ବଣ, ଏପରି କି, ମାଟି ବାଲି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କ ପାଖେ ପବିତ୍ର ଓ ସ୍ମରଣୀୟ । (୧୨) କ୍ଷେତ୍ର-ମହିମା ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଏଇ ଯେଉଁ ଦେଶପ୍ରେମର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଏକ ଧାର୍ମିକ-ସ୍ୱାଧୀନତା ଓ ଲୋକଧର୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠାରେ ତାହା ପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ହୋଇଥିଲା,.... ଯାହାର ଧ୍ୱଜାଧାରୀ ହେଉଛନ୍ତି ପଞ୍ଚସଖାମାନେ । ମୁଖ୍ୟତଃ ଧର୍ମକ୍ଷେତ୍ରରେ ଯେଉଁ ଜାତୀୟତାର ଆନ୍ଦୋଳନ ରାମାନନ୍ଦ ଦକ୍ଷିଣ-ଭାରତରେ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ସେଇ ‘‘ଜାତିର ଜନ୍ମ ପଥର ଭିତରେ ନୁହେଁ ବା ଗଜମୋହନ ଗଜପତିଙ୍କର ଶିରପା ଭିତରେ ନୁହେଁ, ଏହାର ପ୍ରଥମ ଉନ୍ମେଷ ମନଭତରେ ।’’ (୧୩) ଏକଥା ପଞ୍ଚସଖାମାନେ ଉପଲବ୍‌ଧ କରିପାରିଥିଲେ । ତେଣୁ ଶୁଦ୍ରହୋଇ ଜନତା ପାଇଁ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନର କ୍ଷମତାକୁ ହାସଲ କରିବା ଲାଗି ସଂଗ୍ରାମ କରିଥିଲେ । ଫଳରେ ରାମାନନ୍ଦ ଯେପରି ‘‘ଜ୍ଞାନ ଆୟତନର ବିଲଗ ଗମ୍ଭୀର ଛାଡ଼ି ସମାଜ ଭିତରକୁ ଅବତରଣ’’ କରିବା ଫଳରେ ‘‘ଧର୍ମ ପ୍ରଚାର ସଙ୍ଗେ ଏକ ନୂତନ ଭାଷା ଓ ସମାଜ-ଚେତନାର ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା-।’’ (୧୪) ତାହା ମଧ୍ୟ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ସାଧନା ଭିତରେ ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇପାରେ । ଧର୍ମର ଆଟୋପ ଓ ପୋଷାକ ପିନ୍ଧି ଏ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦେଖାଦେଇଥିଲେ ହେଁ ସମାଜର ଭୂମି-ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଲୋକମନରେ ନୂତନ ଭୂମି ସୃଷ୍ଟି କରିବା ଫଳରେ ସେମାନେ ଗଣ-ମନକୁ ଅଧିକାର କରି ବସିଥିଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଜାତୀୟତା ଏହି ଭାଷା-ସଚେତନତା ଓ କ୍ଷେତ୍ରମହିମାର ନିବୁଜ କୋଠରୀ ମଧ୍ୟରେ ଆପଣାକୁ ବାନ୍ଧି ରଖିଥିଲା । ବଡ଼ଜେନାହିଁ ଆପଣାର ପୃଷ୍ଠପୋଷକର ସ୍ତୃତି କରିବାକୁ ଯାଇ ଏହି ରୁଦ୍ଧକୋଠରୀର କଂସାକବାଟକୁ ଖୋଲିବାର ଅପଚେଷ୍ଟା କରିଥିବାର ଦେଖୁ । ଓଡ଼ିଶାର ଚିନ୍ତାନାୟକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟଦେଇ ଏହି ଯେଉଁ ଜାତୀୟତାର ବିକାଶ-ସ୍ରୋତ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା, ତାହା ସମସ୍ତ ଭାରତର ବିସ୍ତୃତ ଭୂମିରେ ମଧ୍ୟ ସତ୍ୟ । କୌଣସି ଉତ୍କଟ ପ୍ରୀତି ଓ ଆନ୍ଦୋଳନର ଧ୍ୱଜା ଭିତରେ ନୁହେଁ, ଆପଣାର ସ୍ୱାଭାବିକ ଓ ଆବେଗଗତ ପରିଚ୍ଛଦ ପିନ୍ଧି ନିରୁପଦ୍ରବ ଭାବରେ ଦେଶପ୍ରେମ ଏହି ସମୟ ଭିତରେ ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ କରିଛି ।

(ଖ) ଜାତୀୟଭାବ-ଚେତନାରେ ଏହି ନିରୁପଦ୍ରବ ଓ ନିରୀହ ସ୍ଥିତି ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ସଂକଟ ଭିତରେ ଆପଣାକୁ ଉତ୍କଟ ଉଦଗ୍ରକରି ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ପ୍ରେରଣା ଦେଇଥିଲା । ତେଣୁ ପୂର୍ବରୁ ଜାତୀୟତାର ଯେଉଁ ସରଳ ଧାରଣାଟି ଶୁକ୍ର-ନୀତିସାର ଓ ରାଜଧର୍ମ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ମନସ୍ମୃତିରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତ ହୋଇଥିଲା, ତାହା ଗଣଧର୍ମ ଓ ଗଣଚେତନାରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲା । ତେଣୁ ଏହି ଜାତୀୟତାର ସ୍ୱରୂପ ଓ ବିକାଶ ଆଲୋଚନା କରିବା ପୂର୍ବରୁ ତା’ର ପୃଷ୍ଠଭୂମି ସମ୍ପର୍କରେ କିଞ୍ଚିତ ଆଲୋକପାତ କରାଯାଉଛି ।

ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ଦେଶର ପ୍ରାଚୀନ କୃଷ୍ଟି, ଧର୍ମ କିମ୍ବା ଜୀବନଧାରଣ ଅପର ଜାତିର ନିଗ୍ରହରୁ ଆପଣାର ସ୍ଥିତି-ସଂରକ୍ଷଣରେ ଅକ୍ଷମହୁଏ, ସେତେବେଳେ ଏକ ଅପୂର୍ବ ମୁକ୍ତି ଉନ୍ମାଦନା ସେଠାରେ ଦେଖାଯାଏ । ତେଣୁ ସତ୍ତା-ବିଲୁପ୍ତକାରୀ ଆକ୍ରମଣକାରୀର ସଂଘର୍ଷ ଯେତିକି ତୀବ୍ର ଓ ଉତ୍କଟ ହୁଏ, ଗଣ-ମନରେ ଏହାର ପ୍ରତି-ସଂଗ୍ରାମ ସେତେ ତୀବ୍ର ହୋଇ ଉଠେ । ସାରଳା ଦାସ ଓ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ଦେଶ-ପ୍ରେମର ଆଲୋଚନାବେଳେ ଦେଖିଛୁ, ଜନମନର ସାଧାରଣ ସ୍ରୋତରେ ଏବଂ ଏକ ନିରୂପଦ୍ରବ ସଂଗ୍ରାମ ଭିତରେ ଆପଣାର ଦେଶ-ପ୍ରେମର ବିକାଶ ସେମାନେ ଦେଖିଥିଲେ । ମାତ୍ର ଊନବିଂଶ ଶତକରେ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ତା’ର ସଙ୍କଟର ତୀବ୍ରତା ଲାଗି ଭୟଙ୍କର ରୂପ ଧାରଣ କରିଥିଲା ।

ଭାରତବର୍ଷକୁ ଯେତେବେଳେ ଯେ କୌଣସି ଶାସକଗୋଷ୍ଠୀ ଆସନ୍ତୁନା କାହିଁକି ସେମାନେ ଏହି ଭୂମିକୁ ନିଜର କରବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିଲେ । ଆପଣାର ପୋଷକୀ-ମନ ଭିତରେ ବିଜିତମାନଙ୍କର ସ୍ୱକୀୟତା ଓ ଧର୍ମ ଇତ୍ୟାଦିରୁ ଆପଣାକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଥିଲା ମଧ୍ୟ, ସେମାନେ ଏ ଭୂମିରେ ଶାସନ କରି ଅପର ଭୂମି ଖଣ୍ଡକୁ ସ୍ୱପ୍ନର ଆଦର୍ଶ କରି ନ ଥିଲେ । ତେଣୁ ସେତେବେଳେ ଯେତେ ସଂଗ୍ରାମ ହୋଇଛି- ତାହା କେବଳ ଧର୍ମ ପାଇଁ କିମ୍ବା ପୁରାତନର ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ କେବଳ । କିନ୍ତୁ ଇଂରେଜମାନେ ଏ ଦେଶର ଶାସନଗାଦୀରେ ପାଦ ମଡ଼େଇବା ପରେ ରଜା ରହିଲା ଏକ ଅଜଣା ସ୍ୱପ୍ନାଲୋକରେ ଏବଂ ତା’ର ସାମୟିକ ପ୍ରତିନିଧି ହୋଇ ଆସିଲେ ରାଜପୁରୁଷଗଣ ଏ ଦେଶର ଶାସନକ୍ଷମତା ଚଳାଇବା ପାଇଁ । ତେଣୁ ଉପନିବେଶବାଦ ତଳେ ଗୋଟିଏ ଭୂମିଖଣ୍ଡରେ ଅଧିକାରୀମାନଙ୍କୁ ଶୋଷଣ କରି, ସେମାନଙ୍କଠାରୁ ନିଜକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଲଗାକରି ତାଙ୍କରି ରକ୍ତ ଓ ଧନରେ ଆପଣାଦେଶରେ ପରୀମହଲ ତିଆରି କରିବାର କଳ୍ପନା ଦେଶର ଜନସାଧାରଙ୍କୁ ବିଦ୍ରିତ କରିଥିଲା । ପୁଣି ସେମାନଙ୍କର ଦେଷ ଓ ଭୂମିକୁ ନେଇ ଯେଉଁ ଆର୍ଥିକ ଶୋଷଣ-ପର୍ବ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ତାହା ମଧ୍ୟ ଲୋକ-ମନରେ ରାଜଧର୍ମ ପ୍ରତି ବିତୃଷ୍ଣା ସୃଷ୍ଟି କରିଥଲା ।

କିନ୍ତୁ ଏହି ସଂକଟର ଶେଷସ୍ତର ଯାହା ପରିବର୍ତ୍ତନ ଓ ଆପଣାର ସ୍ଥିତି-ସଂରକ୍ଷଣ ଲାଗି ନିରୁତା ପ୍ରେରଣା-ସ୍ରୋତ ଯୋଗେଇ ଦେଇଥିଲା ତାହା ହେଉଛି ଧର୍ମ । କାରଣ ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ଶାସନର ସୁଯୋଗ ନେଇ ଧର୍ମର ଐକ୍ୟ କାରଣରୁ ଏ ଦେଶକୁ ଆସିଲେ ଦଳ ଦଳ ମିଶନାରୀ ଯେଉଁମାନେ ଲୋକଙ୍କ କୁସଂସ୍କାର ଓ ଅଶିକ୍ଷାର ସୁଯୋଗ ନେଇ ଏ ଦେଶର ଧର୍ମ ପରମ୍ପରାକୁ ଅଧମର୍ଣ୍ଣ କରି ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମର ମଞ୍ଜି ଏ ଦେଶ ଧର୍ମ-କେଦାରରେ ବୁଣିବାକୁ ଆରଂଭ କଲେ । ତେଣୁ ସମଗ୍ର ଭାରତବର୍ଷର ଧର୍ମକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଯେଉଁ ଜାତୀୟତାଟି ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତର ଆପଣାକୁ ମଣ୍ଡାଇ ରଖିଥିଲା, ତାହା ଆପଣାର ମୂଳୋତ୍ପାଟନ ଭୟରେ ଆଗେଇ ଆସିଲା । ତେଣୁ ପାଦ୍ରୀମାନେ ବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନ କରି, ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷିତ କରି ଏ ଦେଶର ଧର୍ମ ଦେବତାକୁ ଅଧଃପତନର ଅନ୍ଧାର ଗୋହିରୀ ଭିତରେ ଫିଙ୍ଗିବାର ଯେଉଁ ଅପଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ ତା’ର ପ୍ରତିକ୍ରିୟାରେ ନୂତନ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ଗୌରବ ଗାନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ପୁଣି ଆଜିର ଅଧଃପତନର ଚିତ୍ରକୁ ସେମାନେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଦେଖିପାରି ତା’ର ମୂଳସ୍ରୋତ ଗୁଡ଼ିକ ଉଖାରିବାରେ ସେମାନେ ଲାଗିଲେ । ପ୍ରଥମ ସଂସ୍କୃତିର ନବଜାଗରଣରେ ଯେଉଁ ଜାତୀୟ ଆନ୍ଦୋଳନର ପହିଲି ପୀଠିକାର କଳନା କରାଯାଇ ଥିଲା, ତାହା ଶିକ୍ଷାର ଅଗ୍ରଗତି ଫଳରେ କବର ତଳୁ ଚିତ୍କାର କରୁଥିବା ଇତିହାସର ଆତ୍ମବୟାନରେ, ପୁଣି ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ସ୍ୱକୀୟ ଦେଶ-ପ୍ରେମା ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଓ ସମଧର୍ମରେ ଆପଣାକୁ ବିକଶିତ କରିଥିଲା । ତେଣୁ ଆଧୁନିକ ଭାରତରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ-ଚିନ୍ତା ରାଜ୍ୟର ଯେଉଁ ସବୁ କାରଣ ସବୁଠାର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଥିଲାବେଳେ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଦେଶପ୍ରେମ ବା ଜାତୀୟଭାବଚେତନା ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି ଆଧୁନିକ ଭାରତର ରକ୍ତରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଚିନ୍ତା ମିଶ୍ରଣର ବିଭିନ୍ନ ନାଡ଼ୀ ପରୀକ୍ଷାକରି ଓ’ ମାଲୀ କହିଛନ୍ତି । (୧୫)

କିନ୍ତୁ ଇଂରେଜ ଶାସନକୁ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତରରେ ଘୃଣିତ ବୋଲି ବିଚାର କରାଯାଇ ଥିଲା । ବରଂ ଚିନ୍ତା ଜଗତରେ ଏ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଇଂରେଜ ଶାସନ ଫଳରେ ସଂଭବ ହୋଇଥିବାରୁ, ଭାରତୀୟମାନେ ବହୁପରିମାଣରେ ସେମାନଙ୍କ ନିକଟରେ କୃତଜ୍ଞ ଥିଲେ । ତେଣୁ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଶପ୍ରେମ ଉଗ୍ର ସ୍ୱରୂପ ନେଇ ଛିଡ଼ା ହୋଇ ନ ଥିଲା କିମ୍ବା ଆପଣାକୁ ଏକ ଶାସନତାନ୍ତ୍ରିକ ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମ ଆଡ଼କୁ ଆଗେଇନେବାର ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖିନଥିଲା । ତେଣୁ କେଶବଚନ୍ଦ୍ର ସେନ ଇଂରେଜଶାସନର ଉଚ୍ଛ୍ୱୋସିତ ପ୍ରଶଂସା କରି କହିଥିଲେ, ‘‘ବିଧି ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଇଂଲଣ୍ଡ ଆସି ଭାରତଦୁଆରେ ପହଞ୍ଚିଲା, ଆଉ କହିଲା ଭଉଣୀଟି ମୋର ଉଠ୍‌ । ତୁ ବହୁବେଳ ହେଲା ଶୋଇଲୁଣି-।’ (୧୬) ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହି ରାଜନୈତିକ ଆଦର୍ଶ ପରିବର୍ତ୍ତରେ ଆପଣା ଦେଶକୁ ଆପେ ଶାସନ କରିବାର ମୋହ ଜାଗି ଉଠିଲା । ତେଣୁ ୱେଲସ୍‌ ଥଟ୍ଟାକରି କହିଥିଲେ ଯେ’ ଆଗରୁ ଜାତୀୟତାର ନାଁ ଶୁଣି ନଥିବା ପ୍ରାଚ୍ୟ ଲୋକମାନେ ଏହି ଜାତୀୟତାକୁ ଇଂରେଜମାନଙ୍କଠାରୁ ସିଗାରେଟ୍‌ କିମ୍ବା ସାହେବୀ ଟୋପି ପିନ୍ଧିବାପରି ଗ୍ରହଣ କରିବା ଆରମ୍ଭ କରିଛନ୍ତି ।’’ (୧୭) ଅବଶ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଦୁଷ୍ଟରେ ଭାରତର ଜାତୀୟ-ଚେତନାର ଏହି ରୂପ ଏକ ଅନ୍ଧ-ଅନୁକରଣ ହୋଇପାରେ ମାତ୍ର ଭାରତପାଇଁ ଏହାଥିଲା ଏକ ଆବଶ୍ୟକତା ।

ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଯେଉଁ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦେଖାଗଲା ତା’ର ସ୍ୱରୂପ ପ୍ରକାଶ କରି ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ ଯାହା ଲେଖିଥିଲେ ତାହା ହେଉଛି ଏହାର ଯଥାର୍ଥ ରୂପ । ତେଣୁ ତାଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ଏ ସଂପର୍କୀୟ ଆଲୋଚନା ଶେଷ କରାଯାଇଛି ।

‘‘ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଭାରତରେ ଜାତୀୟତାର ପ୍ରଥମ ତରଙ୍ଗ ଧାର୍ମିକ ବିଶେଷତଃ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମାତ୍ମକ ଥିଲା । ଆହୁରି ଗୋଟିଏ ମଜାର କଥା ହେଉଛି ଯେ ହିନ୍ଦୁ ମୁସଲମାନ ଧର୍ମର ଏହି ସଂସ୍କାର ଓ ପ୍ରଗତିମୂଳକ ଆନ୍ଦୋଳନ, ସେମାନେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟର ନୂତନ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଓ ରାଜନୈତିକ ଚିନ୍ତାଧାରା ସହିତ ପୁରାତନ ଧାର୍ମିକ ଧାରଣା ଓ ଆଚରଣକୁ ମିଳେଇବା ଲାଗି ଚେଷ୍ଟାକଲେ । ସେମାନେ ଏହି ପୁରୁଣା ଧାରଣା ଓ ଆଚରଣକୁ ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ଓ ଏହାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନ ଥିଲେ, ଅଥବା ଚାରିଆଡ଼େ ଯେଉଁ ବିଜ୍ଞାନ ଓ ସାମାଜିକ ଭାବଧାରାର ନୂତନ ଦୁନିଆଁ ଦେଖାଯାଉଥିଲା, ତାହାକୁ ଅବଜ୍ଞା କରି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେମାନେ ଦୁହିଁଙ୍କି ମିଳେଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କଲେ, ଆଉ ନିଜ ନିଜ ଧର୍ମର ପୁରୁଣା ଶାସ୍ତ୍ରସବୁ ବାହାର କରି ଦେଖାଇବାକୁ ଲାଗିଲେ ଯେ, ସମସ୍ତ ଆଧୁନକି ଭାବଧାରା ଓ ପ୍ରଗତି ବିଷୟ ଏହିସବୁ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ରହିଅଛି । ଏପରି ଚେଷ୍ଟା ବିଫଳ ହେବାର କଥା, ଏହା ମୁକ୍ତ ଚିନ୍ତାରେ ବାଧାଦେଲା । ଯେଉଁସବୁ ନୂତନ ଶକ୍ତି ଓ ଭାବଧାରା ଦୁନିଆକୁ ବଦଳାଉଛି, ତାକୁ ବୁଝିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ସେମାନେ ପୁରାତନ ଆଚରଣ ଓ ସଂସ୍କାରରେ ଘାଣ୍ଟିହେବାକୁ ଲାଗିଲେ ।’’ (୧୮)

ମହିମା ଧର୍ମ ଓ ଜଗନ୍ନାଥ

ବ୍ରହ୍ମବାଦୀ ରାଜକିଶୋର

ଓଡ଼ିଶା-ମାଟିରୁ ଅଙ୍କୁରିତ ହୋଇଥିବା ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ନିଜସ୍ୱ ଧର୍ମ ସଂପଦ ‘‘ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମ’’, ଏହି ଧର୍ମ ସତ୍ୟର ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଉପରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇ ଏକେଶ୍ୱର ବିଶୁଦ୍ଧ ଅଦ୍ୱୈତ ବ୍ରହ୍ମମତବାଦର ନୂତନ ନିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ଦେଇ ଓଡ଼ିଶାର ଗୌରବ ରକ୍ଷା କରିଛି । ଏହା ମଧ୍ୟରେ ଅଦ୍ୱିତ ସତ୍ୟର ସାରବତ୍ତାର ଯଥେଷ୍ଟ ଉପାଦାନ ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅପବାଦର କଳଙ୍କରେ ଏହି ଧର୍ମସଂପ୍ରଦାୟକୁ ଜଡ଼ାଇ ଦେବାକୁ ଅନେକ ଧର୍ମାନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତି କୁଣ୍ଠାବୋଧ କରି ନାହାନ୍ତି, ମାତ୍ର ଏହି ସଂପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ଆରୋପ କରାଯାଇ ଥିବା କଳଙ୍କ କେତେ ଦୂର ସତ୍ୟ ଆଉ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ତାହା ବିଚାର କରାଯିବା ଉଚିତ୍‌ ।

ଗତ ସନ ୧୮୮୧ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସ ପ୍ରଥମ ତାରିଖ ଦିନ ପୁରୀ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦାରୁ ବିଗ୍ରହକୁ ଭସ୍ମକରିବା ନିମନ୍ତେ ଯେଉଁ ଅଭିଯାନ ହୋଇଥିଲା ସେଥିପାଇଁ ଅନେକ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ, ଏହି ଘଟଣା କୁମ୍ଭୀପଟିଆ ଧର୍ମ କିବା ତଥାକଥିତ ମହିମାଧର୍ମୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଘଟିଅଛି, ଏବଂ ଏହାର ପ୍ରମାଣ ଦେବାକୁ ଯାଇ ଏ ସଂପର୍କରେ ‘ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା’ର ପ୍ରକାଶିତ ବିବରଣୀ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଅଛି, ଏବଂ ଅନେକ ସରକାରୀ କାଗଜପତ୍ରର ନକଲ ମଧ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଅଛି ।

ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଉତ୍କଳ ଦୀପିକା ୧୬ ଭାଗ ୧୧ ସଂଖ୍ୟା ତା ୧୩-୩-୧୮୮୦ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଅଛି ଯେ, ଏଠାରେ ଦୁଇସପ୍ତାହ ହେଲା ଜନରବ ହୋଇଅଛି ଯେ, ପୁରୀରେ କେଳାଙ୍କ ପରି କେତେଜଣ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ଭାତ ହାଣ୍ଡି ସଙ୍ଗେ ନେଇ ବଳପୂର୍ବକ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ, ତେତେବେଳେ ଭୋଗ ବୁହା ହେଉଥିଲା । ମନ୍ଦିରର ପହରାବାଲା ନିଷେଧ କଲା, ମାତ୍ର ସେମାନେ ନ ମାନି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପାଖକୁ ଯିବାକୁ ଉଦ୍ୟମ କଲେ । ଏଥିରେ ପହରାବାଲାଙ୍କ ସହିତ କଜିଆ ଶେଷରେ ମାଡ଼ଗୋଳ ହେଲା । ତହିଁରେ ଆକ୍ରମଣକାରୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଏକଜଣ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ମରିଗଲା । ଆଉ ଲୋକମାନେ କେବଳ ଆପଣା ହାଣ୍ଡିରୁ ଭାତ ବିଞ୍ଚି ଦେଇ ଭୋଗ ମାରା କରି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ପୋଡ଼ିଦେଇ ତାହାଙ୍କ ଭସ୍ମ ଦେହରେ ବୋଳିବେ ବୋଲି ଧମକାଇ ଚାଲି ଆସିଲେ । ଦଣ୍ଡବିଧି ଆଇନଗୁଡ଼ାଏ ଅପରାଧ ମୁହୂର୍ତ୍ତକ ମଧ୍ୟରେ ହୋଇଗଲା । ମାତ୍ର ପୁଲିସ ଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ଗିରପ୍ତାର କିବା ତାହାଙ୍କ ନାମରେ ମୋକଦ୍ଦମା ହେବାର ଜନରବରୁ ପ୍ରକାଶ ପାଉନାହିଁ ଏବଂ ଅବଧି କୌଣସି ସରକାରୀ ସମ୍ବାଦ ମଧ୍ୟ ଆସିବାର ଆମ୍ଭେ ଶୁଣିନାହୁଁ । ଯାହାହେଉ ଯେବେ ଏ ଘଟଣାରେ ସତ୍ୟର ଲେଶ ମାତ୍ର ଥାଏ, ତେବେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଭାରି ବିପଦ ଏବଂ ତାହାହେଲେ ଅବଧି କୌଣସି ନମ୍ବର ଜଗନ୍ନାଥୀ ନ ବାହାରିବା କିବା କାଳିପଦ ବାବୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରକ୍ଷା ନିମିତ୍ତ ପୁରୀକୁ ନ ଯିବା କିବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରତିକାର ନ କରିବା ବଡ଼ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର ବିଷୟ ଅଟେ । ପ୍ରକୃତ କଥା ଆଗାମୀ ସପ୍ତାହରେ ଜଣାଇବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେବାର ଆମ୍ଭେ ଆଶାକରୁ ।

ପରବର୍ତ୍ତୀ ସଂଖ୍ୟା ୧୩ ଭାଗ ୧୬-ତା ୨୬-୩- ୮୦- ‘‘ଚଳିତ ମାସ ପ୍ରଥମ ତାରିଖ ମଙ୍ଗଳବାର ଦିନ ଦୁଇ ପ୍ରହର ସମୟରେ ନଙ୍ଗଳା ନଙ୍ଗୁଳି ୧୬ ଜଣ ଭାତହାଣ୍ଡି ନେଇ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟକୁ ଯିବାକୁ ଉଦ୍ୟତ ହେଲେ । ତହୁଁ ପ୍ରହରୀ ବର୍କନ୍ଦାଜ ଓ ଦ୍ୱାରୀ ଯିବାକୁ ନ ଦେଇ ସିଂହାଦ୍ୱାର ବନ୍ଦ କରିବାକୁ ଚାହିଁବାରେ ସେମାନେ ଭାତହାଣ୍ଡି ଗରୁଡ଼ ସ୍ତମ୍ଭ ପାଖରେ ରଖି କବାଟ ପେଲି ଦେଇ ସିଂହଦ୍ୱାର ସମାନା ଭୋଗ ମଣ୍ଡପ ଭାଙ୍ଗି ଜଗମୋହନ ବାଟେ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ୱାରଠାରୁ ଯାଉଁ ଯାଉଁ, ସେଠା କବାଟ ଓ ଦକ୍ଷିଣେଶ୍ୱର କବାଟକୁ ପଢ଼ିଆରୀ ପ୍ରଭୃତି ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ । ତହୁଁ ଶ୍ରୀ ଜୀଉଙ୍କ ସିଂହାସନଠାରୁ ଯାଇ ନ ପାରିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କୁ ବରକନ୍ଦାଜ ପ୍ରଭୃତି ମନ୍ଦିର କର୍ମଚାରୀ ଓ ଯାତ୍ରୀମାନେ କୌଣସିମତେ ଓଗାଳି ବାହାର କରି ଆଣିଲେ । ସେମାନେ ଉଲଗ୍ନ ଓ ମଦୁଆ ନ୍ୟାୟ ଥିଲେ, ମନ୍ଦିର ବାଟ କେବେହେଁ ଦେଖି ନ ଥିବାରୁ ଝୁଲି ବାହାରୀ ଆସୁ ଆସୁ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଦଶାରାମ ନାମକ ସର୍ଦ୍ଦାର ଥିଲା, କି ସେ କବାଟ ଭାଙ୍ଗିବାରେ ଅନେକ ପରିଶ୍ରମ କରିଥିଲା । ସେ ବ୍ୟକ୍ତି ଭୋଗମଣ୍ଡପ ପାବଚ୍ଛ ନିକଟ ଅଗ୍ନୀଶ୍ୱର ମହାଦେବ ମନ୍ଦିର ସାମନାରେ ପଥର ଚଟାଣରେ ଝୁଣ୍ଟିପଡ଼ି ଅଚେତ ହେଲା । ତହୁଁ ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗୀ ତାକୁ ଧରାଧରି କରି ଗରୁଡ଼ ସ୍ତମ୍ଭଠାକୁ ନେଇଆସିଲେ ଓ ତାଙ୍କ ଇଚ୍ଛାମତେ ଭାତ ଖୁଆଇଲେ ଓ ପ୍ରାୟ ଏକଘଣ୍ଟା ପରେ ସେ ବ୍ୟକ୍ତି ପ୍ରାଣ ତ୍ୟାଗ କଲା । ତଦପର ପୁଲିସ ସାହାବ ଓ ପୁଲିସ ସବ୍‌ ଇନିସ୍‌ପେକ୍ଟର ବାବୁ ଆସି ଡାକ୍ତର ସାହାବଙ୍କଠାକୁ ପଠାଇଦେଲେ । ଡାକ୍ତର, ମାଡ଼ରେ ମାରିବା ଦ୍ୱାରା ମରି ନ ଥିବା ଇତ୍ୟାଦିର ସାର୍ଟିଫିକେଟ ଦେଲେ ।

ପ୍ରଥମ ପୁଲିସ ସବ୍‌ ଇନିସପେକ୍ଟର ବାବୁ ରାମକୁମାର ମୁଖାର୍ଜୀ, ତଦପର ବାବୁ କୃପାସିନ୍ଧୁ ମହାନ୍ତି ଉତ୍ତମ ତଦାରଖ କଲେ ଓ ମନ୍ଦିରର କର୍ମଚାରୀ ଏବଂ ସେବକ ଓ ମନ୍ଦିରର ବେଇଲାକାଦାର ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଜମାନବନ୍ଦୀ ନେଲେ । ମୃତବ୍ୟକ୍ତି ଚଟାଣରେ ପଡ଼ିବ, ଆଘାତ ଦ୍ୱାରା ଦୈବୀ ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ମରିଥିବା ଓ ମାଡ଼ ଦ୍ୱାରା ମରି ନ ଥିବା ପ୍ରମାଣ ହେଲା, ଏଥିରୁ ମୁକଦ୍ଦମା ବାବୁ କମଳାନାଥ ଘୋଷ ଡେପୁଟି ମେଜେଷ୍ଟରଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ ହୋଇଥିଲା । ସେ ମଧ୍ୟ ଉକ୍ତ ଅନୁସାରେ ଅନେକ ତଦାରଖ କରି ଅବଶିଷ୍ଟ ୧୫ ଜଣଙ୍କୁ ତିନିମାସ ଲେଖାଏ କଏଦୀ ରହିବାର ହୁକୁମ ଗତ ସୋମବାର ଦିନ ସାଦର କରିବାରୁ ସେମାନେ କଏଦୀ ହୋଇ ଅଛନ୍ତି ।

ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଘର ରାୟପୁର ଓ ସମ୍ବଲପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ଅଟେ । ସେମାନେ ତାଙ୍କ ଗୁରୁ ଅଲେଖଙ୍କ ଆଜ୍ଞା, ଯାହା ମୃତ ଦଶାରାମ ପ୍ରତି ହୋଇଥିଲା ସେହି ଆଜ୍ଞା ପ୍ରତିପାଳନରେ, ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର, ସୁଭଦ୍ରା ଏପରି ତିନି ମୂର୍ତ୍ତୀମାନଙ୍କରେ ବ୍ରହ୍ମପଦାର୍ଥ ନଥିବା ହେତୁ, ତାଙ୍କୁ ସିଂହାସନରୁ ଆଣି ବଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ପୋଡ଼ିଦେବାର କାରଣ, ଆସିଥିବାରୁ ପୁଲିସ ତଦାରଖରେ, ଏବଂ ଡେପୁଟି ମେଜେଷ୍ଟରଙ୍କ ଠାରେ ପ୍ରକାଶ କଲେ ଓ ଏମାନଙ୍କ ଛଡ଼ା ପୁରୁଷ, ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ବାଳକ ଓ ବାଳିକା, ଯେ ସତ୍ୟବାଦୀ ମୁକାମଠାରେ ୨୮ଜଣ ଥିଲେ, ସେମାନେ ଅବସ୍ଥା ଦୃଷ୍ଟିରେ ସେମାନଙ୍କୁ ପୁଲିସ ଚାଲାଣ କରିବାରୁ, ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଚାରିଜଣ ଉକ୍ତ ଅନୁସାରେ ଏକରାର କରିବାରୁ, ସେମାନେ ଏକସପ୍ତା ଲେଖାଏଁ କଏଦର ହୁକୁମ ସାଦର ହୋଇଅଛି । ଉକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମ୍ଳେଚ୍ଛ, ସ୍ନାନ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ଓ ପୋଖରୀ ବସି ପାଣି ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଅନୁମାନରେ ବୋଧ ହେଉଅଛି ଏମାନେ ସାନ୍ତାଳଙ୍କ ପରି ଅସଭ୍ୟ ବଣୁଆ ଜାତି ଅଟନ୍ତି ଏବଂ କୌଣସି ଚତୁର ଲୋକ ଏମାନଙ୍କର ଗୁରୁ ହୋଇ ଏହାଙ୍କୁ ଠକି ଖାଉଅଛି ।

ଉପରୋକ୍ତ ପ୍ରକାଶିତ ବିବରଣୀ ଦୁଇଟିରୁ ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେ, ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ଏବଂ ଜଗନ୍ନାଥବିଗ୍ରହ ଧ୍ୱଂସ କରାଇବାର ଅପଚେଷ୍ଟା ତଥା ନିନ୍ଦନୀୟ କର୍ମରେ ମହିମାଧର୍ମୀମାନେ ଜଡ଼ିତ । ମହିମାଧର୍ମୀମାନେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ମାନନ୍ତି ନାହିଁ; କିବା ଏହି ଉପାସନାର ସପକ୍ଷରେ ନାହାନ୍ତି ଏବଂ ଏହି ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀମାନେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ବିଗ୍ରହ ପୂଜାର ବିରୋଧ ପକ୍ଷ, ଯାହାଦ୍ୱାରା ସେମାନେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବିଗ୍ରହ ପୋଡ଼ି ଦେବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରିଛନ୍ତି, ଭୋଗ ମାରା କରି ଦେଇଛନ୍ତି, ଏପରିକି କାଠମୂର୍ତ୍ତିରେ ବ୍ରହ୍ମପଦାର୍ଥ ନଥିବା କଥା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଚାର କରିଅଛନ୍ତି, ପରିଶେଷରେ ମନ୍ଦିରର କେତେକ କ୍ଷୟକ୍ଷତି ମଧ୍ୟ କରିଅଛନ୍ତି, ଏ ଘଟଣା ସହିତ ସନ୍ଥ କବି ମହାତ୍ମା ଭୀମ ଭୋଇ ସଂପୃକ୍ତ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମଧ୍ୟ ନଗେନ୍ଦ୍ରନାଥ ବସୁଙ୍କ ଲେଖାରୁ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ, ଯଥା-

Bhima Bhoi heard a voice from heaven to the effect that the hidden State of Jagannath as Budha would again be brought to light. To hear this statement realised and firmly believeing in it, he did now call upon his unmerous disciples to come and join the force with him fried with zeal to devotion and pity.

The most prominate in these war was played by Bhime Bhoi self. Having equipped themselves as best as they could with the weapons of war, the people of about 30 villages march upon Puri under the leadership of their preceptor.

It was rumoured that, the object of the Kumbhi Patia invaders was to burnth image of Jagannath, Balabhadra and Subhadra and spread the doctorine of NIRAKARA among the people of Puri. ... ... No sooner had Bhima Bhoi set his foot within the limite of Puri, than both the parties fell the upon one anathor and firce fight enssued.

He did further announce that, Jagannath had already left Puri in the guise of Budha and he now under stood that the image be brought to light again. What then necessity for contiuning this bloodly and sinfull fight ?

ଉପରୋକ୍ତ ସମସ୍ତ ଘଟଣାକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ତଥା ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଗୋଷ୍ଠୀ ମହିମାଧର୍ମବାଲମ୍ବୀମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ବିଦ୍ୱେଷ ଭାବ ପୋଷଣ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହାଙ୍କୁ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ବିରୋଧି ବୋଲି କହିବା ପାଇଁ କୁଣ୍ଠାବୋଧ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ପରନ୍ତୁ ମହିମାଧର୍ମର ନୈତିକ ଚରିତ୍ରକୁ କଳଙ୍କିତ କରାଇବାରେ ବିଶେଷ ତତ୍ପରତା ପ୍ରକାଶ କରିଥିବାର ଅନେକ ରଚନାମାନଙ୍କରୁ ପ୍ରମାଣ ମିଳୁଛି । ଯେଉଁ ପ୍ରମାଣଗୁଡ଼ିକ ବର୍ତ୍ତମାନର ସମଗ୍ର ମାନବଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତରେ ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ବିଭେଦକରଣର ଯଥେଷ୍ଟ ଉପାଦାନ ।

ମାତ୍ର ଏପରି ପ୍ରମାଣ କେତେଦୂର ସତ୍ୟ ଆଉ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ, ସେ ବିଷୟରେ ଲେଖନୀକାରମାନେ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିଥିବାର ମନେ ହୁଏନାହିଁ । ଯଦି ଉତ୍ତମ ରୂପେ ଅନୁଧ୍ୟାନ ସହକାରେ, ବିଜ୍ଞ ମସ୍ତିଷ୍କରେ ବିଚାରର ଚାବୁକ ଆଘାତ ଦିଆ ଯାଇଥାନ୍ତା, ଓଡ଼ିଶା-ମାଟିରୁ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥିବା ‘‘ବିଶୁଦ୍ଧ ଅଦୈତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଦର୍ଶନ ଉପରେ, ଏପରି ଅପବାଦ ଆରୋପ କରିବାକୁ କେହି ସକ୍ଷମ ହୋଇ ନ ଥିନ୍ତେ । ବରଂ ପ୍ରଶଂସାର ଧ୍ୱଜା ଉଡ଼ାଇ ସବୁରି କଣ୍ଠରୁ ବଜ୍ରଗମ୍ଭୀର ସ୍ୱରରେ ଗଗନ ପବନକୁ ପ୍ରକମ୍ପିତ କରି ଭାସି ଉଠନ୍ତା ‘‘ଓଡ଼ିଶାର ଗୌରବ ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମାଧର୍ମ ।’’

କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖ ଏବଂ ପରିତାପର ବିଷୟ ଏହିକି ଯେ, ଏ ଧର୍ମ ସଂପ୍ରଦାୟ ପ୍ରତି ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ବିମୁଖ ଆଉ ବୀତସ୍ପୃହ । ତେଣୁ କୁତ୍ସା ରଟନା କରିବା ଅସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ଅନେକ ଏକଦୂରଦର୍ଶୀ ଧର୍ମାନ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତି କୁତ୍ସା ରଟନା କରିବାକୁ ଯାଇ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ଏହାକୁ ପାଖଣ୍ଡିଧର୍ମ- ଅଣ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ- ତଥାକଥିତ ମହିମାଧର୍ମ, ଏପରିକି ଅନାର୍ଯ୍ୟଧର୍ମ ବୋଲି କହିବାକୁ କୁଣ୍ଠାବୋଧ କରି ନାହାନ୍ତି । ମାତ୍ର ସେମାନଙ୍କର ଏପରି ରଚନା କେତେଦୂର ବିଚାର ଜନିତ ଆତ୍ମ ସତ୍ୟର ପୃଷ୍ଠଭୂମି ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ତାହାର ବିଚାର ସର୍ବପ୍ରଥମେ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଏହି ପରିପେକ୍ଷୀରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ‘‘ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ପ୍ରାମାଣିକ ଗ୍ରନ୍ଥପୁଞ୍ଜ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯିବ ।’’

ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ‘‘ମହିମା ଗୋସାଇଁ’’ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା, ମହିମାଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାଙ୍କର କୌଣସି ରଚନା ସେ ସ୍ୱୟଂ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ନାହାନ୍ତି, ମାତ୍ର ତାଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ଧର୍ମବିଷୟକ ଅନୁଶାସନମାନ ଓଡ଼ିଶାର ସନ୍ଥକବି ମହାତ୍ମା ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚନା କରାଯାଇଅଛି । ମହିମାଧର୍ମର ଏକମାତ୍ର ସୁଯୋଗ୍ୟ ବରପୁତ୍ର ଭୀମ ଭୋଇ; ଯାହାଙ୍କ ରଚନା ମଧ୍ୟରେ ମହିମା ଧର୍ମର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ପ୍ରକଟିତ ହେଲା । ତେଣୁ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ ଗ୍ରନ୍ଥପୁଞ୍ଜକୁ ମହିମା ଧର୍ମର ଆଦିଗ୍ରନ୍ଥ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରା ଯାଇଅଛି । କାରଣ ଗୁରୁ ମହିମାସ୍ୱାମୀ ସ୍ୱୟଂ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ଗୃହରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ, ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କୁ ଧର୍ମାଶ୍ରିତ କରାଇ, ତାଙ୍କୁ ମହିମା ଧର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ବୟାନ କରିବାକୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଏବଂ ଆଦେଶ ଦେଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ନିର୍ବେଦ ସାଧନରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଅଛି । ଯଥା-

ପୁନଶ୍ଚ ଭଜନମାଳାରେ ଭୀମ ଭୋଇ ନିଜର ପୂର୍ବ ଜନ୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋକପାତ କରାଇ କହୁଛନ୍ତି ଯେ-

ଉପରୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତ ପଙକ୍ତିମାନଙ୍କରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଭୀମ ଭୋଇ ମହିମା ଗୋସାଇଁଙ୍କ ଆଦେଶ ଏବଂ ଉପଦେଶକ୍ରମେ ମହିମା ଧର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ବୟାନ କରିଥିଲେ । କବିତା ମାଧ୍ୟମରେ ମହିମା ଧର୍ମ ବିଷୟକ ନୀତି- ନିୟମ, ଆଚାର-ବିଚାର ଏବଂ ଆଧ୍ୟତ୍ମିକ ଦିଗଦର୍ଶନ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିବା ବ୍ୟକ୍ତି ଏକମାତ୍ର ଭୀମ ଭୋଇ, ଯିଏକି ନିଜ ମନରୁ କିଛି ରଚନା ନ କରି ଗୁରୁଙ୍କ ଉପଦେଶାବଳୀ ନୀତି ନିୟମକୁ ଭାଷାରେ ରୂପ ଦେଇଥିଲେ । ଏହା ମୂଳରେ ମହିମା ଗୋସାଇଁଙ୍କ ଆଶୀର୍ବାଦ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରତି ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ମହିମା ଧର୍ମର ତତ୍ତ୍ୱ ବୟାନ କରିବାକୁ ମହିମା ସ୍ୱାମୀଙ୍କଠାରୁ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଅନୁମତି କିବା ଆଦେଶ ପାଇ ନାହାନ୍ତି । ତେଣୁ ଜଣାଯାଏ, ଭୀମ ଭୋଇ ଏକମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି, ଯାହାଙ୍କ ଲେଖନୀ ମୁନରେ ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ପ୍ରକଟିତ ହେଲା । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସନ୍ଥ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ ଗ୍ରନ୍ଥପୁଞ୍ଜକୁ ମହିମା ଧର୍ମର ଆଦିଗ୍ରନ୍ଥ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସମସ୍ତେ ବାଧ୍ୟ । କାରଣ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟର ସାରବତ୍ତା ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଭିତ୍ତିଭୂମି । ମାତ୍ର ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ରଚନାର ବିରୋଧଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ରଚନା ମହିମା ଧର୍ମର ଅନୁମୋଦିତ ଗ୍ରନ୍ଥ ନୁହେଁ ଏବଂ ଏହି ପରିପେକ୍ଷୀରେ ଯେଉଁମାନେ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ରଚିତ ଗ୍ରନ୍ଥପୁଞ୍ଜରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରା ଯାଇଥିବା ନୀତି ନିୟମ, ଆଚାର ବିଚାର ଦର୍ଶନକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ, କିବା ଗ୍ରହଣ କରିବାରେ ପ୍ରତିବାଦ କରନ୍ତି ସେମାନେ ବାସ୍ତବରେ ମହିମାଧର୍ମୀ ନୁହନ୍ତି-। ତେଣୁ ସେମାନଙ୍କୁ ତଥାକଥିତ ମହିମାଧର୍ମୀ କହିବା ଅଯୁକ୍ତିକର ନୁହେଁ । ତଥା ଏଥିରେ କାହାରି ଆପତ୍ତି ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ଅତଏବ ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ପ୍ରାମାଣିକ ଗ୍ରନ୍ଥପୁଞ୍ଜ, ଯାହା ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚନା କରା ଯାଇଅଛି, ସେସବୁକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯିବ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତି ଓ ମହିମା ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ ପରସ୍ପର କି ପ୍ରକାର ସମ୍ବନ୍ଧ ରହିଅଛି । ଏବଂ ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ବିମୁଖ ତଥା ବିରୋଧ କିବା ସାମୁଖ୍ୟ ତଥା ସପକ୍ଷ ।

ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଏକ ପ୍ରାମାଣିକ ଗ୍ରନ୍ଥ ହେଉଛି ‘‘ସ୍ତୁତି ଚିନ୍ତାମଣୀ’’ । ଏହା ସନ୍ଥ କବି ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚନା କରାଯାଇଅଛି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ନୀତି ନିୟମ, ଆଚାର ବିଚାର, ଉପାସନା ଆଦିର ବର୍ଣ୍ଣନା କରା ଯାଇଅଛି । ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନ ଦେବାରେ ‘‘ସ୍ତିୁତି ଚିନ୍ତାମଣୀ’’ ଏକମାତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥ । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ମହିମାଧର୍ମର ପ୍ରଚାରିତ ମନ୍ଦ୍ର ମଧୁର ଉଦାତ୍ତ ବାଣୀରେ ସାର୍ବଜନୀନ ଇଶ୍ୱର ଉପାସନାର ଏକ ନିଖୁଣ ଚିତ୍ର ପରିବେଷଣ କରାଯିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମଗ୍ର ମାନବ ସମାଜ ମଧ୍ୟରେ ସାମ୍ୟବାଦତା ଆଣିବାପୂର୍ବକ ପରସ୍ପର ସଂହତି ସ୍ଥାପନା କରିବା ଏହାର ଚରମ ଏବଂ ପରମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଅଟେ । ଉଚ୍ଚ, ନୀଚ୍ଚ, ସାନ, ବଡ଼, ଛୁଆଁ, ଅଛୁଆଁ ଆଦି ଏପରି ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ବାତାବରଣକୁ ଅପସାରିତ କରିବା ଦିଗରେ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅନେକ ସ୍ଥଳରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ, ଆଦେଶ ଏବଂ ଉପଦେଶ ଦେଇଛି । ତଦୁପରି ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ସଂପ୍ରଦାୟ ସହିତ ସମତା ରକ୍ଷା କରିବା ତଥା ସଂହତି ସ୍ଥାପନ କରିବା ଦିଗରେ ଏକ ବଳିଷ୍ଠ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରିଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ପରନ୍ତୁ ଇଶ୍ୱରଙ୍କର ଅବତାରବାଦର ପୃଷ୍ଟପୋଷକତା କରିଥିବାର ଅନେକ ପ୍ରମାଣ ମଧ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । ସେହି ଅବତାରବାଦ ମଧ୍ୟରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ଅବତାର ତଥା ପ୍ରତୀକବାଦର ସାରବତ୍ତା ଉପଲବ୍‌ଧି କରିଥିବା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ସେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ଯାଇ ଭୀମ ଭୋଇ କହୁଛନ୍ତି, ଯଥା-

ଜଗତର ଛଳେ ଅବନୀ ମଣ୍ଡଳେ ରୂପ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ତେଜ

ପାପୀଜନ ଗତି ମୁକତି ଦିଅନେ ଶଙ୍ଖ ଚକ୍ର ଚତୁର୍ଭୁଜ ।। ସ୍ତୁ. ଚି. ବୋ ୧୩

ଅର୍ଥାତ୍ ଜଗତର ଛଳେ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ରୂପ ଅବନୀ ମଣ୍ଡଳେ ତେଜ, ଶଙ୍ଖ ଚକ୍ର ଚତୁର୍ଭୁଜ ମୁକତି ଦିଅନ୍ତି ପାପୀଜନ ଗତି । ଅତଏବ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ଉକ୍ତି ଏହା ଯେ, ପାପୀଜନମାନଙ୍କ ମୁକ୍ତି ନିମନ୍ତେ ଶଙ୍ଖ ଚକ୍ର ଚତୁର୍ଭୁଜ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ରୂପ ତେଜ ଘେନି ଅବନୀ ମଣ୍ଡଳରେ ଜଗତର ଛଳେ ଅର୍ଥାତ୍ ନିମନ୍ତେ ଅବତାର ହୋଇ ଅଛନ୍ତି । ଏହାର ସତ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବାକୁ ଯାଇ ଭୀମ ଭୋଇ ବେଦ ଶାସ୍ତ୍ରଦି ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିଥିବା ତାଙ୍କର ରଚନାରୁ ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ଯଥା-

ବେଦ ବଖାଣିଛି ଶାସ୍ତ୍ରରେ ରହିଛି ନିୟତ ପ୍ରମାଣ ସତ୍ୟ

ନୀଳାଚଳେ ପ୍ରଭୁ ବିରାଜ କରନ୍ତେ ନୀଳଗିରି ଜଗନ୍ନାଥ ।। ସ୍ତୁ. ଚି. ବୋ. ୮ମ

ଅର୍ଥାତ୍ ନିୟତ ସତ୍ୟ ପ୍ରମାଣ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ବେଦ ବଖାଣିଛି । ପ୍ରଭୁ ନୀଳାଚଳେ ବିରାଜ କରନ୍ତେ ନୀଳଗିରି ଜଗନ୍ନାଥ ନାମ । ଅତଏବ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ଉକ୍ତି ଏହା ଯେ, ନୀଳାଚଳ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରତୀକବାଦ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଦାରୁ ପ୍ରତିମା ଯଥାର୍ଥ । ଏବଂ ସର୍ବବ୍ୟାପକ ପରମାତ୍ମା ପରଂବ୍ରହ୍ମ ଯିଏକି ସୃଷ୍ଟର ଆଦିକାରଣ, ତଥା ସୃଷ୍ଠିରୂପକ ଜଗତର ନାଥ (ଜଗନ୍ନାଥ) ତାଙ୍କର ଅନିର୍ବଚନୀୟ ମହିମାକୁ ସାଧାରଣ ସ୍ତରରେ ଅବଗତ କରାଇବା ପାଇଁ ପ୍ରତୀକ ମାଧ୍ୟମରେ ପ୍ରକଟ କରାଇବା ସ୍ଥୂଳତଃ ଏକ ସହଜ ଏବଂ ସୁଗମ ମାର୍ଗ । ତେଣୁ ମନୁଷ୍ୟକୁ ଇଶ୍ୱରାଭିମୁଖୀ କରାଇବାରେ ତଥା ବହିର୍ମନକୁ ଅନ୍ତର୍ମୁଖୀ କରାଇବାରେ ବେଦ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କାଳରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅବସ୍ଥାରେ ଦେଶ, କାଳ, ପାତ୍ରକୁ ବିଚାର କରି ବିଭିନ୍ନ ମାର୍ଗରେ ଉପାସନା ତଥା କର୍ମ କରିବାକୁ ଆଦେଶ, ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଏବଂ ଉପଦେଶମାନ ଦେଇଅଛି । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମ ପରମାତ୍ମାଙ୍କୁ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ଜଗନ୍ନାଥ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇ ପ୍ରତୀକବାଦକୁ ସମର୍ଥନ କରିଥିବା ଉଦାହାରଣମାନ ବେଦାଦି ଅନୁଶାସନରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଅଛି । ପ୍ରତୀକବାଦର ଏହି ଅନୁଶାସନକୁ ଭୀମ ଭୋଇ କେବେହେଲେ ଏପରି କି ମହିମାଧର୍ମୀମାନେ ଅଗ୍ରାହ୍ୟ କରିଥିବାର ମନେ ହୁଏନାହିଁ । ବରଂ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ରୂପରେ ଜୟଗାନ କରାଯାଇ ଥିବାର ପ୍ରମାଣ, ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ ମହିମା ଧର୍ମର ଆଦିଗ୍ରନ୍ଥ ‘‘ସ୍ତୁତି ଚିନ୍ତାମଣି’’ରେ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ-। ଯଥା-

ମଞ୍ଚେ ଦେହ ଧରି ଯୋଗେଲୟ କରି ଆହେ ନୀଳଗିରିବାସୀ

ନାମ ବିକି କିଣି ଶାହାସ୍ତ୍ର ବଖାଣି ଜନ୍ମଜନ୍ମାନ୍ତରେ ଦୁଃଖୀ ।। ସ୍ତୁ. ଚି. ବୋ. ୮ମ

ଅର୍ଥାତ୍ ଆହେ ନୀଳଗିରିବାସୀ, ମଞ୍ଚେ ଦେହ ଧରି, ଯୋଗ ଲୟ କରି, ଶାସ୍ତ୍ର ବଖାଣି ନାମ ବିକି କିଣି (ମୁଁ) ଜନ୍ମଜନ୍ମାନ୍ତରେ ଦୁଃଖୀ । ଏଠାରେ ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ଉକ୍ତି ଏହା ଯେ, ମୁଁ ନଶ୍ୱର ଶରୀର ଧାରଣପୂର୍ବକ ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ଜନ୍ମହୋଇ, ଯୋଗମାର୍ଗକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରି, ତୁମକୁ ଲୟ କରିଅଛି-। ନାମ ଅର୍ଥାତ୍ ଇଶ୍ୱରଙ୍କ ନାମକୁ ଶାସ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି, ବିକାକିଣା କରି ସୁଦ୍ଧା ଜନ୍ମଜନ୍ମାନ୍ତରେ ଦୁଃଖରେ କାଳଯାପନ କରୁଅଛି । ଏହି କିଣାବିକା ଶବ୍ଦଦ୍ୱୟ ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ତଥା ବିତରଣ ତଥା ପ୍ରକଟ ଅର୍ଥରେ ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥିବା ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ମନେହୁଏ । ଅତଏବ ଭୀମଭୋଇ ନିଜର ସମସ୍ତ ଦୁଃଖରାଶିକୁ ପରଂବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ପ୍ରତୀକ, ନୀଳଗିରିରେ ଅଧିଷ୍ଠିତ ହୋଇ ନୀଳଗିରିବାସୀ ନାମ ବୋଲାଉଥିବା ପ୍ରଭୁଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଅଛନ୍ତି ଏବଂ ଦୁଃଖ ଓ ପରିତାପର କଷାଘାତକୁ ସହି ନ ପାରି ଭୀମଭୋଇ ନିଜେ ଏହାର ନିରାକରଣ ଏବଂ ସମାଧାନ ପାଇଁ ପୁରୀକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଆସନ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଦର୍ଶନ କରିଥିବାର ପ୍ରମାଣ ସେ ନିଜେ ଲେଖି ଯାଇଛନ୍ତି, ଯଥା-

ବହୁ ଦୂରୁ ଆଶା କରି ଅନୁସରି ହୃଦୟ ପଦ୍ମରେ ଚିନ୍ତି

ମଉନରେ ବସି ନାମ ବୋଲାଇଲ ଦାରୁ ପ୍ରତିମା ମୂରତି । ସ୍ତୁ:ଚି:ବୋ: ୮ମ

ଅର୍ଥାତ୍ ହୃଦୟ- ପଦ୍ମରେ ଚିନ୍ତି ବହୁ ଦୂରୁ ଆଶା କରି ଅନୁସରି ଏବଂ ମଉନରେ ବସି ଦାରୁ ପ୍ରତିମା ନାମ ବୋଲାଇଲ । ଅତଏବ ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ଉକ୍ତି ଏହା ଯେ, ହେ ମହାପ୍ରଭୁ, ମୁଁ ବହୁତ ଦୂରରୁ ତୁମକୁ ଆଶାକରି ହୃଦୟ- ପଦ୍ମରେ ଚିନ୍ତାକରି ଅନୁସରଣ କରି ଆସିଅଛି, ମାତ୍ର ତୁମେ ହେ ମହାପ୍ରଭୁ ଦାରୁ ପ୍ରତିମା, ମଉନରେ ଅର୍ଥାତ୍ ନୀରବରେ ବସିଅଛ । ସେହି ଦାରୁପ୍ରତିମା ପ୍ରତି ଭୀମଭୋଇ ଯେ କେତେ ଅନୁରକ୍ତ ତାହା ତାହାଙ୍କ ରଚନାରୁ ଜଣାପଡ଼େ । ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ଜଗନ୍ନାଥ ଚକାଡୋଳାଙ୍କ ପ୍ରତି କବିଙ୍କର ଅନୁରକ୍ତି ସମାହିତ ଅନୁଭବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇ ଗାଇଉଠିଲେ- ଯଥା :

ସ୍ନାହାନ ତର୍ପଣ କରି ଦରଶନ ରୂପ ଦେଖି ହେଲି ଭୋଳା

ଚକା ବଇଠିରେ ବିରାଜ କରନ୍ତେ ତାଣୁ ନାମ ଚକାଡୋଳା । ସ୍ତୁ:ଚି:ବୋ: ୮ମ

ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ନାହାନ ତର୍ପଣ ଦରଶନ କରି ରୂପ ଦେଖି ଭୋଳା ହେଲି ଏବଂ ଚକା, ବଇଠିରେ ବିରାଜ କରନ୍ତେ ଚକାଡ଼ୋଳା ନାମ, ଅତଏବ ଉପରୋକ୍ତ ପଦ୍ୟାଂଶରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଭୀମଭୋଇ ଆର୍ଯ୍ୟଧର୍ମର ପରମ୍ପରାଗତ ସ୍ନାନ, ଶୌଚାଦି ଏବଂ ତର୍ପଣାଦି ଶେଷ କରି ଯଥାବିଧିପୂର୍ବକ ଚକାଡୋଳା ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଚକାବଇଠି ଆସନ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଦର୍ଶନ କରି ଆତ୍ମତୃପ୍ତି ଲାଭ କରିଥିଲେ ଏବଂ ଏହି ରୂପର ସନ୍ଦର୍ଶନରେ ଆତ୍ମବିଭୋର ହୋଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ସେ ନିଜେ ଲେଖିଛନ୍ତି; ତତ୍‌ସହିତ ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମ ଅବତାରର କଳ୍ପନାତ୍ମକଭାବନାକୁ ପରିସ୍ଫୁଟ କରିବାକୁ ଯାଇ ଗାଇ ଉଠିଛନ୍ତି, ଯଥା-

କୋଟି ଅବତାର ନୁହଇ ଗୋଚର ଭେଦ ନାହିଁ ବର୍ଣ୍ଣଚିହ୍ନ

ବିବିଧ କଳ୍ପନା ରୂପକୁ ରଚନା ତ୍ରିପଣ୍ଡ କାଳିଆ ନାମ । ସ୍ତୁ.ଚି.ବୋ. ୮ମ

ଅର୍ଥାତ୍ କୋଟି ଅବତାର ଗୋଚର ନୁହଇ, ବର୍ଣ୍ଣଚିହ୍ନ ଭେଦ ନାହିଁ, ବିବିଧ କଳ୍ପନା ରଚନା ରୂପକୁ ତ୍ରିପଣ୍ଡ କାଳିଆ ନାମ, ଅତଏବ ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ପ୍ରତୀକବାଦର ବିଭିନ୍ନ କଳ୍ପନା ଉପରେ ଆଧାରିତ ହୋଇ ରଚନା ହେଇଥିବା ତ୍ରିପଣ୍ଡ କାଳିଆ ମୂର୍ତ୍ତି ଅନ୍ୟତମ ହୋଇଥିବାରୁ ଭୀମଭୋଇଙ୍କର ଉକ୍ତି ଏହି ଯେ, ହେ ମହାପ୍ରଭୁ, ତୁମର ଏଇ ରୂପକୁ କୋଟିକୋଟି ଅବତାର ସମାନ ନୁହେଁ । ତୁମର ଏଇ କାଳିଆ ରୂପରେ ତୁମେ ହିଁ ନିଜେ ଅନ୍ୟର ସଂଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା କାହାରି ଚିହ୍ନବର୍ଣ୍ଣର ଭେଦ ତୁମରି କାଳିଆ ରୂପରେ ରହିବ ନାହିଁ ।

ମହିମା ଧର୍ମ ଓ ଜଗନ୍ନାଥ

ଅର୍ଥାତ୍ ସବୁ ରଙ୍ଗ ସହିତ ଯଦି କଳାରଙ୍ଗ ମିଶେ, ତେବେ ସବୁ ରଙ୍ଗ ବଦଳିଯିବ, ମାତ୍ର କଳା ରଙ୍ଗରେ ଅନ୍ୟ ଯେ କୌଣସି ରଙ୍ଗ ମିଶିଲେ ସୁଦ୍ଧା କଳାର କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେବ ନାହିଁ । ଭୀମଭୋଇଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣନାତ୍ମକ ଉକ୍ତିର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଏହା ଯେ ଇଶ୍ୱରଙ୍କ ଗୁଣର ସାମାନ୍ୟ ସତ୍ତା ଜୀବ ଉପରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଲେ, ଜୀବର ଯଥେଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟେ । ମାତ୍ର ଇଶ୍ୱରଙ୍କ ଉପରେ ଜୀବର ସତ୍ତା ପ୍ରତିଫଳିତ ହେଲେ ଇଶ୍ୱରଙ୍କର କୌଣସି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି ଗୁଣର ପ୍ରତୀକ କାଳିଆ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ପ୍ରତୀକର ସନ୍ଦର୍ଶନରେ ଭୀମଭୋଇ ନିମଜ୍ଜିତ ଥାଇ, ବସନ ଭୂଷଣ, ବେଶଭୂଷା ଆଦିର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ଯାଇ କହିଛନ୍ତି, ଯଥା-

ଭୀମଭୋଇଙ୍କର ଉକ୍ତି ଏହା ଯେ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ବଡ଼ସିଂହାସନ ବେଶରେ ଅଙ୍ଗରେ ଝୀନବାସ ସହିତ ପୁଷ୍ପଶୋଭା ସଞ୍ଚ ଅର୍ଥାତ୍ ଠୁଳ ହୋଇଅଛି, ଏପରି ରୂପକୁ କୋଟିଏ କୋଟିଏ ସୂର୍ଯ୍ୟ ସମାନ ନୁହନ୍ତି । ହେ ମହାପ୍ରଭୁ, ତୁମର ପୟରରେ ତିନିପୁର ସ୍ୱର୍ଗ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟ, ପାତାଳ ଆଦି ଖଟିଛନ୍ତି, ଅର୍ଥାତ୍ ସେବାରେ ନିଯୋଗି ଅଛନ୍ତି । ତୁମେ ସବୁ ଘଟରେ ଥିବାରୁ ସୁଜ୍ଞାନୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଦ୍ୱିଜବରମାନେ ବେଦାନ୍ତ ଆଚରଣକୁ ଅନୁସରଣ କରି ତୁମକୁ ଜଗଦୀଶ ନାମ ଦେଲେ । ଅତଏବ ଭୀମଭୋଇ ବ୍ରହ୍ମବାଚକ ଦାରୁପ୍ରତିମାର ବେଶଭୂଷା ଅଙ୍ଗସଜ୍ଜାରେ ଆକୃଷ୍ଠ ହୋଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଉଛି ଭୀମଭୋଇ ପରମାତ୍ମାଙ୍କର ଅଶେଷ ରୂପର କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟରୁ ଦାରୁବ୍ରହ୍ମର କଳ୍ପନା ରୂପକୁ ମଧ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ଅନୁଭବ କରିଅଛନ୍ତି । ତଦ୍‌ଭିନ୍ନ ଚକାବଇଠି ସିଂହାସନ ନିକଟକୁ ଯାଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଭାବେ ତାଙ୍କର ରୂପସଜ୍ଜାକୁ ଅବଲୋକନ ପୂର୍ବକ ଆକୃଷ୍ଟ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଅନେକ ସୁନ୍ଦର ଆଳଙ୍କାରିକ ବର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ କରିଅଛନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟତଃ ଭୀମଭୋଇ ନିଜେ ଜଣେ ବ୍ରହ୍ମଉପାସକ ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅନ୍ୟ ମତବାଦର ବିରୋଧ କରିବା ତାଙ୍କ ରଚନାରୁ ମିଳେ ନାହିଁ ବରଂ ସମସ୍ତ ମତବାଦକୁ ସମର୍ଥନ ପୂର୍ବକ କହିଛନ୍ତି-

ଅର୍ଥାତ୍ ହେ ମହାପ୍ରଭୁ, ତୁମେ ସକଳ ଘଟରେ ସମାନ ଭାବରେ ରହିଅଛ । କି ଦୁଷ୍ଟ, କି ସାଧୁ, କି ମାଲିକ, କି ଚାକର, ଏପରିକି କୀଟ ପତଙ୍ଗ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ମାଟି, ପଥର, କାଠ, ତରୁତୃଣାଦି ଜୀବ, ନିର୍ଜୀବ ସବୁଠାରେ ତୁମେ, ଏ କଥା ମୁଁ ମନ ଭିତରେ ହିଁ ଜାଣୁଛିୁ । ମୁଁ ମୁର୍ଖ କବି, ମାତ୍ର ତୁମରି କରୁଣାରୁ ଭେଦମାର୍ଗକୁ ଜଗି ଅର୍ଥାତ୍ ଭେଦାଭେଦର ବିଚାର ନ କରି, ସତ୍ୟ ଧର୍ମକୁ ସାକ୍ଷୀ କରି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମାନରେ ଦେଖୁଛି । କାହାକୁ ଅନ୍ତର କରି ପାରୁନାହିଁ ।

ଅତଏବ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କର ଏପରି ଉଦାରତା ଓ ସାମ୍ୟବାଦତାର ନିଖୁଣ ଚିତ୍ରକୁ ଦୃଷ୍ଟି ପଥକୁ ଆଣି ଯଦି ବିଚାର କରାଯାଇଥାନ୍ତା, କିବା ଯେଉଁମାନେ କେବଳ ବକ୍‌କଳର ସୁଆଦ ଚାଖିବାକୁ ତତ୍‌ପର, ସେମାନେ ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ରଚନାକୁ ମହିମାଧର୍ମର ରଚନା ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରି ତଦବତ୍‌ ମାର୍ଗ ଅନୁସରଣ କରିଥାନ୍ତେ, ତେବେ କ’ଣ ‘‘କୁମ୍ଭିପଟୁଆଦଳ’’ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରେ ଆକ୍ରମଣ କରି ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମରେ କଳଙ୍କର କାଳିମା ବୋଳି ଥାଆନ୍ତେ କି ? କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର କଥା, ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରେ ହୋଇଥିବା ଆକ୍ରମଣକୁ ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଅମାନୁଷିକ କର୍ମ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ କରାଇବାରେ କୁମ୍ଭିପାଟୁଆମାନେ ହିଁ ଦାୟୀ । କାରଣ ଏହି କୁମ୍ଭିପାଟୁଆ ବକ୍‌କଳଧାରୀମାନେ ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଆଦିକବି ସନ୍ଥ ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଧର୍ମ- ଦର୍ଶନ ମତବାଦକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ, ଏବଂ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣିତ ମହିମାଧର୍ମ ଦର୍ଶନର ମୌଳିକ ନୀତିର ବିରୋଧ କରିବାକୁ ବିଶେଷ ତତ୍‌ପର । କିନ୍ତୁ କୁମ୍ଭିପାଟୁଆମାନେ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ରଚିତ ଭଜନ ଗାନ କରି ତୁଣ୍ଡରେ ସବୁବେଳେ ମହିମା- ଅଲେଖ ଶବ୍ଦ ଉଚ୍ଚାରଣ କରୁ ଥିବାରୁ, ସେମାନଙ୍କୁ ଅନେକ ଲୋକ ମହିମାଧର୍ମୀ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ବାସ୍ତବରେ ସେମାନେ ମହିମାଧର୍ମୀ ନୁହନ୍ତି, ମାତ୍ର ତଥାକଥିତ ମହିମାଧର୍ମୀ । ତେଣୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରେ ହୋଇଥିବା ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ ତଥାକଥିତ ମହିମାଧର୍ମୀ କୁମ୍ଭିପାଟୁଆମାନେ ଏକମାତ୍ର ଦାୟୀ ।

ପରିଶେଷରେ ଆମ୍ଭର ବକ୍ତବ୍ୟ ଏହା ଯେ, ସନ ୧୮୮୧ମସିହାରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରେ ହୋଇଥିବା ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ, ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମର ଆଦିକବି ‘‘ସନ୍ଥ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଧର୍ମ ଦର୍ଶନରେ ଅନୁପ୍ରାଣିତ ହୋଇଥିବା ମୁଳ ମହିମାଧର୍ମୀମାନେ ସଂପୃକ୍ତ ନୁହନ୍ତି, ଏବଂ ମହିମାଧର୍ମୀମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରାଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥ ସଂସ୍କୃତିର ଅବମାନନା କରାଯାଇ ନାହିଁ ;- ଯାଉନାହିଁ- କିବା ଅବମାନନା କରାଯିବ ନାହିଁ । ସତ୍ୟ ସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମ ଏକ ବିଶୁଦ୍ଧ ଆର୍ଯ୍ୟଧର୍ମ- ଏହା ଏକେଶ୍ୱର ବ୍ରହ୍ମମତବାଦର ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ସୁଦ୍ଧା, ପ୍ରତୀକବାଦୀମାନଙ୍କ ସହିତ ସଂହତି ସ୍ଥାପନ କରିବାରେ ବିରୁଦ୍ଧ ନୁହେଁ । ବରଂ ପ୍ରତୀକବାଦୀମାନଙ୍କୁ ଭଗନ୍ମୋଖୀ କରାଇବାରେ ଆପ୍ରାଣ ଚେଷ୍ଟା କରିଛି । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଭୀମ ଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଣୀତ ଗ୍ରନ୍ଥ କୁହେ-

ଯଥା- ଅନ୍ୟାୟ ଆଚାରେ ଅନୀତି ବିଚାରେ ପଡ଼ି ଛନ୍ଦ ନଟକୁଟେ

କେଉଁ ଧର୍ମକୁ ଆଶ୍ରେ କରି ପ୍ରାଣୀ ତରି ଯିବେ କେଉଁ ବାଟେ ।।

ସ୍ତୁ:ଚି ବୋ୨୪ଲି

ଅର୍ଥାତ୍ ଅନୀତି ବିଚାରଜନିତ ଅନ୍ୟାୟ ଆଚରଣରେ ପ୍ରାଣୀମାନେ ନଟକୁଟରେ ପଡ଼ି ଅଛନ୍ତି । ତେଣୁ କେଉଁ ଧର୍ମକୁ ହେଲେ ଆଶ୍ରା କରି ପ୍ରାଣୀମାନେ କେଉଁବାଟରେ ତରିଯିବେ । ଉପରୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତ ପଙ୍‌କ୍ତିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ମହିମା ଧର୍ମ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଧର୍ମ ସଂପ୍ରଦାୟମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଯଥେଷ୍ଟ ସହାନୁଭୂତି ପ୍ରକାଶ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପ୍ରତୀକବାଦୀମାନଙ୍କୁ ବାସ୍ତବ ସତ୍ୟର ତଥା ସର୍ବବ୍ୟାପକ ପଂରବ୍ରହ୍ମ ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ପ୍ରେରଣା ଦେଇ ବହିର୍ମନକୁ ଅନ୍ତର୍ମୁଖୀ କରାଇବାରେ ଆପ୍ରାଣ ଚେଷ୍ଟା କରିଛି, ଏବଂ ସାର୍ବଜନୀନ ଇଶ୍ୱର ଉପାସନା ପାଇଁ ସମଗ୍ର ମାନବକୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଛି-

ଯଥା- ଛତିଶ କୁଳ ଯେ, ବାଉନ ପାଟକ ଯେ, ଅଛ ସ୍ତିରୀ ପୁରୁଷ

ଉଚ୍ଚ ନୀଚ୍ଚ ବୋଲି ବାରଣ ନ କରି ନାମରେ ଶରଣ ପଶ ।। ସ୍ତୁ. ଚି.

ଅର୍ଥାତ୍ ଛତିଶ କୁଳରେ ଯେ ଯେତେ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ଅଛ, ସମସ୍ତେ ନିଜ ନିଜ ଭିତରୁ ଭେଦଭାବ ଭୁଲି ଉଚ୍ଚ ନୀଚ୍ଚ ନଭାବି ବ୍ରହ୍ମ ନାମରେ ଶରଣାପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତୁ । ଅତଏବ ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ପ୍ରଚାରିତ ମହିମା ଧର୍ମ ଦିଗ୍‌ଦର୍ଶନରେ ଏପରି ସାମ୍ୟବାଦ ପ୍ରକାଶ ପାଉଥିବା ସ୍ଥଳେ, ଏହି ଧର୍ମୀମାନଙ୍କୁ ତଥା ଏହି ଦର୍ଶନର ପୃଷ୍ଟପୋଷକତା କରୁଥିବା ସମାଜକୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଉପରେ ହୋଇଥିବା ଜଘନ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ କରି ‘‘ଓଡ଼ିଶାର ନିଜସ୍ୱ ଧର୍ମ ମତବାଦ ତଥା ଗୌରବ’’ ସତ୍ୟସନାତନ ମହିମା ଧର୍ମକୁ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ବୈଷମ୍ୟବାଦର ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ପରିସର ମଧ୍ୟକୁ ଟାଣି ଆଣି, ଏହାର ମର୍ଯ୍ୟଦା କ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ କରିବା ଏକ ବିଚାରହୀନ ଏବଂ ଏକଦୂରଦର୍ଶିତ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କିଛି ନୁହେଁ ।

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଓ ରାୟରାମାନନ୍ଦ

ଶ୍ରୀମତୀ ପ୍ରମିଳା ମିଶ୍ର

ସମ୍ପାଦିକା, ପର୍ଯ୍ୟଟନ, କ୍ରୀଡ଼ା ଓ ସଂସ୍କୃତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟ

ଉତ୍କଳୀୟ ତଥା ଭାରତୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ସଂସ୍କୃତିରେ ରାୟ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ସ୍ଥାନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ପ୍ରଚାରିତ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମଧାରା ଯେତେବେଳେ ସାରା ଓଡ଼ିଶାକୁ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମରସରେ ପ୍ଳାବିତ କରିଥିଲା ସେହି ସମୟରେ ରସିକ ଭକ୍ତ ରାମାନନ୍ଦ ଆବିର୍ଭୁତ ହୋଇ ସେହି ସ୍ରୋତକୁ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ପରିପୃଷ୍ଟ କରି ଆଗେଇ ନେବାରେ ଅଗ୍ରଣୀ ହୋଇଥିଲେ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତକର ଶେଷାର୍ଦ୍ଧରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲା ବ୍ରହ୍ମଗିରି ଥାନା ଅନ୍ତର୍ଗତ ବେଣ୍ଟପୁର ଗ୍ରାମରେ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ । ପିତା ଭବାନନ୍ଦ ପଟ୍ଟନାୟକ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ଜଣେ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଭକ୍ତ ଥିଲେ । ଚାରିଭାଇ ଗୋପୀନାଥ, ବାଣୀନାଥ, କଳାନିଧି ଓ ସୁଧାକରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରାମାନନ୍ଦ ହିଁ ଥିଲେ ପ୍ରେମଭକ୍ତିର ସାଧକ । ତତ୍କାଳୀନ ଗଜପତି ପ୍ରତାପରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କଠାରୁ ‘ରାୟ’ ଉପାଧି ଲାଭ କରି ଓଡ଼ିଶାର ଦକ୍ଷିଣାଞ୍ଚଳକୁ ବହିଃଶତ୍ରୁମାନଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା କରିବାପାଇଁ ରାଜମହେନ୍ଦ୍ରୀର ଶାସକ ଭାବରେ ସେ ଅବସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲେ; କିନ୍ତୁ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମଭକ୍ତିରସରେ ନିମଜ୍ଜତ ରହି ବିଶେଷତଃ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ସାକ୍ଷାତଲାଭ ପରେ ରାଜକାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ଉଦାସୀନ ହେବା ଫଳରେ ସେ ଦକ୍ଷିଣ-ମଣ୍ଡଳର ଦାୟିତ୍ୱରୁ ଅବ୍ୟାହତି ନେଇ, ରାଜମହେନ୍ଦ୍ରୀରୁ ପୁରୀ ଫେରି ଆସିଥିଲେ ଓ ଅବଶିଷ୍ଟ ଜୀବନ ସେ ପୁରୀରେ ହିଁ ସନ୍ଥସାଧକ ଭାବରେ ବିତାଇଥିଲେ ।

ଉତ୍କଳରେ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଓ ପ୍ରସାର ବହୁ ପ୍ରାଚୀନ ସମୟର ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ସଂପ୍ରଦାୟର ପ୍ରଭାବରେ ତାହାର ସ୍ୱରୁପ ଓ ଚିନ୍ତାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି କେବଳ । ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭାଗବତର ବହୁଳ ପ୍ରଚାର ଫଳରେ ଦ୍ୱାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀବେଳକୁ ଉତ୍କଳରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଉପାସନା ଲୋକପ୍ରିୟତା ଅର୍ଜନ କରି ସାରିଥିଲା । କବିରାଜ ଜୟଦେବଙ୍କ ଅମର କୃତି ‘ଗୀତ ଗୋବିନ୍ଦ’ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଯୁଗଳ ପ୍ରେମଲୀଳା ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସାରା ଭାରତରେ ଚହଳ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ପୂଜା ତଥା ରାଧାଭାବରେ କୃଷ୍ଣ ଆରାଧନା ପ୍ରଥମେ ପ୍ରଚଳିତ ନଥିଲା । ବିଷ୍ଣୁଭକ୍ତି କ୍ରମେ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତିରେ ପରିଣତ ହେବାପରେ ବିଭିନ୍ନ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତିର ବିକାଶ ସାଧିତ ହୋଇ ଅନ୍ତିମ ସ୍ତରରେ ଚୈତନ୍ୟଦେବ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ରାଗାନୁଗା ଭକ୍ତିରେ ପର୍ଯ୍ୟବେସିତ ହେଲା ଏବଂ ଯୁଗଳ ମୂର୍ତ୍ତି ଉପାସନା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହେଲା । କୌଣସି ଭେଦାଭେଦ ବିଚାର ନ କରି ଶାସ୍ତ୍ରନିୟମ ବା ବିଧିବିଧାନର ଅପେକ୍ଷା ନ ରଖି, ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଯୁଗଳ ମାଧୁରୀ ପାନ କରି, ସେହି ଭାବରେ ଉଦ୍‌ବୁଦ୍ଧ ହୋଇ, ଐକନ୍ତିକୀ ଭକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ଭଜନ ବା ସେବା କରିବା ହେଲା ଶୁଦ୍ଧ ରାଗାନୁଗା ପ୍ରେମଭକ୍ତି । ଏଥିରେ ଭକ୍ତ କାମନା ରହିତ ହୋଇ ଜୀବ ଓ ବ୍ରହ୍ମର ଚିରନ୍ତନ ସମ୍ପର୍କର ପ୍ରତୀକ ସ୍ୱରୂପ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଉପାସନା ଜନିତ ପାରମାର୍ଥିକ ଆନନ୍ଦ ପାଇଁ ପାଗଳ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଯୁଗଳ ଭକ୍ତିର ମାଧୁର୍ଯ୍ୟମୟ ସ୍ୱରୂପର ନାମ ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ଭେଦାଭେଦ ତତ୍ତ୍ୱ ।

ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ବୈଷ୍ଣବ ମାଧବେନ୍ଦ୍ରପୁରୀ ରାଗାନୁଗା ପ୍ରେମଭକ୍ତିମାର୍ଗର ଜଣେ ଆତ୍ମହରା ପଥିକ । ତାଙ୍କରି ପ୍ରଶିଷ୍ୟ ଥିଲେ ଆଲୋଚ୍ୟ ରାୟରାମାନନ୍ଦ ପଟ୍ଟନାୟକ । ସେ ଯୁଗଳ ପ୍ରେମଭକ୍ତି ସାଧନାର ଶେଷ ସ୍ତରରେ ଉପନୀତ ହୋଇ ରାଗର ପରମ ପ୍ରକାଶ ମହାଭାବର ଉପାସନା କରୁଥିଲେ । ସେ ଏ ଧର୍ମର ସୂକ୍ଷ୍ମ ତତ୍ତ୍ୱକୁ ଗଭୀର ଭାବରେ ଉପଲବ୍‌ଧି କରିଥିଲେ ଏବଂ ଗୋଦାବରୀ କୂଳରେ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ସହ ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ ସାକ୍ଷାତ ସମୟରେ ଏହି ଅଚିନ୍ତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱର ଚମତ୍କାର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଶ୍ଲେଷଣ କରି ତାଙ୍କୁ ଅଭିଭୂତ କରି ଦେଇଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରେମଭକ୍ତି ସାଧକ ରାମାନନ୍ଦ ଏକାଧାରରେ ଥିଲେ ସାହିତ୍ୟସେବୀ ଓ ବହୁ ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞ ବିଦ୍ୱାନ୍‌ । ଭଗବତ୍‌ ପଦାରବିନ୍ଦରେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କରି ଅବିରତ ସାହିତ୍ୟ ସାଧନାରେ ସେ ଲିପ୍ତ ରହିଥିଲେ । ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ଆଗମନ ପୂର୍ବରୁ ସେ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ‘ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ବଲ୍ଲଭ’ ନାଟକ ରଚନା କରି ସମାଜରେ ସୁପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ନାକଟିର ଅନ୍ୟନାମ ‘ଶ୍ରୀରାମାନୁଜ ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ’ ରାଧାକୃଷ୍ଣଲୀଳା ମାଧୁରୀ ରସାଣିତ ଏହା ଏକ ଗୀତିନାଟ୍ୟ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ବ୍ରଜବୋଲି ଭାଷାରେ ସେ ଅସଂଖ୍ୟ ଗୀତ ରଚନା କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଲୀଳାରସ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଭକ୍ତି ଗୀତାବଳୀ ଓଡ଼ିଶାର ସାହିତ୍ୟ ଜଗତକୁ ଭକ୍ତ କବିଙ୍କର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଅବଦାନ ।

ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ଅପଭ୍ରଂଶ ଯୁଗରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଓଡ଼ିଆ, ବଙ୍ଗଳା ତଥା ହିନ୍ଦୀ ଭାଷା ସୃଷ୍ଟିର ଅବ୍ୟବହିତ ପୂର୍ବରୁ ଏକ ମିଶ୍ରିତ ଭାଷା ଭାବରେ ବୌଦ୍ଧଗାଥା ସମୂହପରି ବ୍ରଜବୋଲି ଭାଷାର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ଅଞ୍ଚଳ ବିଶେଷରେ ଉକ୍ତ ଭାଷାରେ ରଚିତ ଗୀତରେ ଓଡ଼ିଆ, ବଙ୍ଗଳା କିମ୍ବା ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଥିବା ଦେଖାଯାଏ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତକ ପୂର୍ବରୁ ଆସାମ, ବଙ୍ଗଳା, ବିହାର ଓ ଓଡ଼ିଶାର ଏହି ଭାଷା ବିଶେଷ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିଥିଲା । ମିଥିଳାର ପ୍ରଖ୍ୟାତ କବି ବିଦ୍ୟାପତି ଏବଂ ଅନ୍ୟ ବହୁ କବିଙ୍କ ରଚିତ ଶୃଙ୍ଗାର ରସାତ୍ମକ ମନମତାଣିଆ ବ୍ରଜବୋଲି ସଙ୍ଗୀତମାନେ ଅତି ଶୀଘ୍ର ଶିକ୍ଷିତ ସଭ୍ୟ ସମାଜରେ ଆଦୃତ ହେଲା । ବୈଷ୍ଣବ ମତବାଦର ପ୍ରଚଳନ ସଙ୍ଗ ସଙ୍ଗେ ବ୍ରଜପୁର ଗୋପାଙ୍ଗନା ତଥା ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଲୀଳା ରସ ସମ୍ବଳିତ ଗୀତମାନ କେବଳ ବ୍ରଜବୋଲି ଭାଷାରେ ରଚିତ ହେବାର ପ୍ରଥା ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା । ପଞ୍ଚଦଶ ଶତକର ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗରେ ବଙ୍ଗଳା ଦେଶରେ ବୈଷ୍ଣବ କବିମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ବହୁ ବଙ୍ଗଳା ଗୀତ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା । କବି ଯଶୋରାଜ ବଙ୍ଗଳାର ପ୍ରଥମ ବ୍ରଜବୋଲି ଗୀତ ରଚୟିତା ହିସାବରେ ପରିଚିତ । କୃଷ୍ଣଲୀଳାତ୍ମକ ବ୍ରଜବୋଲି ସଙ୍ଗୀତର ବିଶେଷ ଲୋକପ୍ରିୟତାର ପ୍ରଭାବରେ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତ ଶିରୋମଣି ରାୟ ରାମାନନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ସେହି ଭାଷାରେ ତାଙ୍କର ଅନବଦ୍ୟ କୃତିମାନ ପରିବେଷଣ କଲେ । ସରଳ ସୁମଧୁର ପଦାବଳୀ ମାଧ୍ୟମ୍ୟରେ ବୈଷ୍ଣବ ରାଗାତ୍ମିକା ଓ ରାଗାନୁଗା ଭକ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବାରେ ରାମାନନ୍ଦ ତାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ କବି ପ୍ରତିଭା ଓ ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତିଭାବନାର ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ।

ବୈଷ୍ଣବଗଣ ଭଗବାନଙ୍କ ଶକ୍ତିର ବିଭିନ୍ନ ରୂପ ସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି । ପ୍ରଥମ ହେଲା ମାୟାଶକ୍ତି ଯାହାକି ବ୍ରହ୍ମ ସହ ମିଳିତ ହୋଇ ବାହ୍ୟଲୀଳା ସଂପାଦନ କରିଥାଏ । ଦ୍ୱିତୀୟରେ ସ୍ୱରୂପଶକ୍ତି; ଏହାହିଁ ଅନ୍ତରଙ୍ଗା ଶକ୍ତି । ଏହି ସ୍ୱରୂପଶକ୍ତି ପୁଣି ତ୍ରିବିଧ । ଭଗବାନଙ୍କର ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ଗୁଣାନୁସାରେ ତାହା ସନ୍ଧିନୀ, ସଂବିତ୍‌ ଏବଂ ହ୍ଲାଦିନୀ ନାମରେ ଖ୍ୟାତ । ଭଗବାନଙ୍କ ଶକ୍ତିର ପୂର୍ଣ୍ଣତମ ରୂପହେଲା ହ୍ଲାଦିନୀ ଶକ୍ତି ଏବଂ ତାହାହିଁ ଶ୍ରୀରାଧା । ଶ୍ରୀରାଧା ଏବଂ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ନିତ୍ୟ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଲୀଳା ହିଁ ରସରୂପ ପରଂବ୍ରହ୍ମ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପୂର୍ଣ୍ଣାନନ୍ଦ ଲୀଳା ଅଟେ ଏବଂ ତାହାରି ଚିନ୍ତନ, ସ୍ମରଣ, ଧ୍ୟାନ,ଭଜନ ଓ ଗାନଦ୍ୱାରା ଭକ୍ତ ଏହି ପୂର୍ଣ୍ଣାନନ୍ଦ ଲାଭ କରିଥାଏ । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ବାହ୍ୟ (ପ୍ରକଟ) ଲୀଳା କ୍ଷେତ୍ରାନୁସାରେ ପୁଣଇ ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ବ୍ରଜଲୀଳା, ମଥୁରାଲୀଳା ଓ ଦ୍ୱାରିକାଲୀଳା । ବ୍ରଜଲୀଳାହିଁ ସର୍ବାପେକ୍ଷା ସୂକ୍ଷ୍ମଲୀଳା । ଏହି ବ୍ରଜଲୀଳାର ବାଲ୍ୟ, ସଖ୍ୟ ତଥା ବୃନ୍ଦାବନରେ ଗୋପୀଗଣ ଓ ରାଧାଙ୍କ ସହ ହୋଇଥିବା ଅଲୌକିକ ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟ ରସମୟୀ ଶୃଙ୍ଗାରାଦି ବିନୋଦ ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଏଥି ମଧ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଗାରଲୀଳା ପ୍ରେମଭକ୍ତି ରସଦୃଷ୍ଟିରୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ । ବ୍ରଜଲୀଳାର ଆତ୍ମା ହେଲା ବୃନ୍ଦାବନସ୍ଥ ରାସମୟୀ ଶୃଙ୍ଗାରଲୀଳା । ‘ରାସୋଲାସତନ୍ତ୍ର’ରେ ଶିବପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ବୃନ୍ଦାବନର ଏହି ରାସଲୀଳାର ଗୁଢ଼ତତ୍ତ୍ୱ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କହିଛନ୍ତି - ଶରୀରରେ ସ୍ଥୂଳ, ସୂକ୍ଷ୍ମ କାରଣ ଭେଦରେ ଯେପରି ବିଭାଗ ଅଛି, ସେହିପରି ଅନ୍ୟ ଏକ ‘ଭାବ ଶରୀର’ ମଧ୍ୟ ଏହି ବିଭାଗର ଅନ୍ତର୍ଗତ । ଏହି ଭାବ ଶରୀର ସାଧନା ଲବ୍‌ଧ ଅଟେ । ବୃନ୍ଦାବନରେ ହିଁ କେବଳ ଏହି ଭାବ ଶରୀରର ସତ୍ତା ଅନୁଭବ କରାଯାଏ । ଗୋପୀ-କୃଷ୍ଣ ଲୀଳା ଏହି ଭାବଶରୀରର ଦିବ୍ୟଲୀଳା । ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣହିଁ ଅଟନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମତ୍ୱର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକଶିତ ରୂପ ଓ ରାଧା ଯଥାର୍ଥ ପ୍ରେମର ସାରଭୂତା ମହାଭାବମୟୀ, ନିଷ୍କାମ ଭାବରେ ସେହି ପରମ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟମୟୀ ଅନନ୍ତ ଲୀଳାର ଗାନ ତଥା ଲୀଳାନନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ତି ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରେୟସ୍କର ବୋଲି ରାଗମାର୍ଗୀ ଭକ୍ତ ବୈଷ୍ଣବଗଣଙ୍କର ମତ ।

ପରମ ବୈଷ୍ଣବ କବି ରାୟ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ସମସ୍ତ ପଦାବଳୀ ଏହି ଗୁଣରହିତ, କାମନା ରହିତ, ସୂକ୍ଷ୍ମାତିସୂକ୍ଷ୍ମ, କେବଳ ଅନୁଭବୈକଗମ୍ୟ ଯୁଗଳ ପ୍ରେମ-ଭକ୍ତି ରସପୂର୍ଣ୍ଣ ଅନନ୍ତ ଲୀଳା ଗାନରେ ତେଣୁ ଶତମୁଖ । କବି ମହାଭାବମୟୀ ଶ୍ରୀରାଧାଙ୍କୁ ଭୂପୃଷ୍ଠରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ କରାଇଛନ୍ତି ଯମୂନା ନଦୀରେ ଭାସୁଥିବା ଏକ ପଦ୍ମପୁଷ୍ପ ମଧ୍ୟରୁ । କବି ଗାଇଛନ୍ତି –

ପରମପୁରୁଷର ସାକ୍ଷାତ୍‌କାର ବିନା ଶକ୍ତି ସ୍ୱରୂପିଣୀ ରାଧା ବା ଜୀବଜଡ଼, ଚେତନାହୀନ, ଅଜ୍ଞାନାନ୍ଧକାରରେ ଅଦ୍ଧଭଳି ହୋଇଥାଏ । କେବଳ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ସ୍ୱରୂପ ଦର୍ଶନରେ ହିଁ ତା’ର ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁ ଉନ୍ମୀଳିତ ହୁଏ ଏବଂ ସେ ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଲାଭ କରେ, ଏହି ନିଗୁଢ଼ତତ୍ତ୍ୱକୁ କବି ରାଧା (ଜୀବର ପ୍ରତୀକ ସ୍ୱରୂପା)ଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ପରେ ଅତି ସରଳ ରୀତିରେ ପରିବେଷଣ କରିଛନ୍ତି । ରାଧା ଜନ୍ମ ପରେ ଗୋପପୁରରେ ପ୍ରବଳ ଆନନ୍ଦୋଲ୍ଲାସ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ରାଧିକା ଯେ ଅନ୍ଧ । ଚକ୍ଷୁ ତାଙ୍କର ମୁଦ୍ରିତ ହୋଇ ରହିଛି । ତା’ର କାରଣ କେହି ବୁଝିବାକୁ ସମର୍ଥ ହୋଇ ପାରୁନାହାନ୍ତି । ନନ୍ଦପୁରରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଖବର ଚହଳ ପକାଇ ଦେଇଛି । ନନ୍ଦରାଣୀ ଯଶୋଦା ପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ କୋଳରେ ଧରି ବୃଷଭାନୁ ସୁତାଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ଆସିଛନ୍ତି । କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପ୍ରବେଶରେ ରାଧିକାଙ୍କର ନାସାରନ୍ଧ୍ରରେ ସୁବାସ ପ୍ରବେଶ କରିବାରୁ ସେ ବ୍ରହ୍ମତତ୍ତ୍ୱର ସନ୍ଧାନ ପାଇଛନ୍ତି । ନାଗରବର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଉପସ୍ଥାନ ଅନୁଭବ କରି ମହାଭାବମୟୀ ଚକ୍ଷୁ ଉନ୍ମୀଳନ କରିଛନ୍ତି । ଉଭୟେ ଉଭୟଙ୍କର ସ୍ୱରୂପ ସନ୍ଦର୍ଶନରେ ଆତ୍ମବିଭୋର ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ପ୍ରକୃତି ଓ ପୁରୁଷର ଏକାନ୍ତ ମିଳନ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି । କବି ଗାଇଛନ୍ତି –

ଏହି ମିଳନ ଯେ ଚିରନ୍ତନ । କୃଷ୍ଣ ରାଧା-ଚିନ୍ମୟ ପ୍ରେମର ନାୟକ ନାୟିକା ଯୁଗଳମୂର୍ତ୍ତି, ଅଭିନ୍ନ ଲୀଳାର ପରିପ୍ରକାଶ ପାଇଁ ଦୁଇଟି ଅବୟବର ଭିନ୍ନ ବିକାଶ ମାତ୍ର । ଗୋଟିକର ଅଭାବରେ ଅନ୍ୟଟିର ସତ୍ତା ନାହିଁ । କୃଷ୍ଣ ବିନା ରାଧା କିମ୍ବା ରାଧା ବିନା କୃଷ୍ଣ ଅସମ୍ଭବ । ତେଣୁ ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କର ମିଳନ ପାଇଁ ସମୟ ଓ ବୟସ ସୀମାର ବାହ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକତା ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ ରାଧିକାଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ମୁହୂର୍ତ୍ତରୁ ହିଁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସହ ତାଙ୍କର ଏକାନ୍ତ ମିଳନ ଲୀଳାରସ ପରିବେଷଣ କରିବାରେ କବି ଆଗ୍ରହୀ ହୋଇ ଉଠିଛନ୍ତି ।

‘‘ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ଅତି ସୁଖବାନୀ

ରାଇ କେ ଦେଖି ହରଷ ହୋଇଲ ନୀଲମନି ।

ଯୁଥ ଯୁଥ ଗୋପନାରୀ ବାହୁ ଧରାଧରି ।

ହରଷିତ କୃଷ୍ଣ ଦେଖି ନବୀନ କିଶୋରୀ ।।

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ଅତି ହରଷିତେ ।

ରାଇ କୃଷ୍ଣ ଏକ ଅଙ୍ଗ ସକଲ ଦେଖିତେ ।।

ସୁନିଆ ନାଗରବର ହରଷ ହୋଇଲ ।

ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଦୁଇ ତବେ ନାଚିତେ ଲାଗିଲ ।’’

ସର୍ବତ୍ୟାଗୀ ହୋଇ ନିଜ ମଧ୍ୟରେ ଗୋପୀ ବା ସଖୀଭାବକୁ ଅଙ୍ଗୀକାର କରିଥିବା ସାଧକ ହିଁ କେବଳ ଏହି ମିଳନ ସମ୍ପାଦନ କରାଇ ବିମଳାନନ୍ଦ ଉପଭୋଗ କରିବାରେ ଅଧିକାରୀ ହୋଇପାରେ । କବି ତେଣୁ ଭକ୍ତବୃନ୍ଦଙ୍କୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଛନ୍ତି । -

‘‘ସୁନ ହେ ସାଧକ ଭାଇ କୃଷ୍ଣଲୀଳାମାନ ।

ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ସୁନି କର ହେ କୀର୍ତ୍ତନ ।।

ତ୍ରିଭଙ୍ଗି ଭଙ୍ଗିମା ଛନ୍ଦେ ନାଚେ ଶ୍ୟାମଚାନ୍ଦ ।

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ମାଗେ ଚରନାରବିନ୍ଦ ।

ସୁନ ସର୍ବ ଭକ୍ତଗନ କୃଷ୍ଣ ନିତ୍ୟ ନିଲା

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ କୃଷ୍ଣ ପିଛେ ପିଛେ ଗେଲା ।’’

ଦ୍ୱାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ କବି ଜୟଦେବ ସେଥିପାଇଁ ‘ଗୀତଗୋବିନ୍ଦ’ ରଚନାର ପ୍ରଥମରୁ ହିଁ ସତର୍କବାଣୀ ଶୁଣାଇଛନ୍ତି-

‘‘ଯଦି ହରିସ୍ମରଣେ ସରସଂ ମନୋ ଯଦି ବିଳାସକଳାସୁ କୁତୂହଳଂ

ମଧୁରକୋମଳକାନ୍ତପଦାବଳୀ ଶଣୁ ତଦା ଜୟଦେବସରସ୍ୱତୀମ୍‌ ।’’

କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ଯାହାର ଆତ୍ମା ଅନନ୍ୟଭାବରେ ଅନୁରକ୍ତ ଓ ତାଙ୍କର ପାରମାର୍ଥିକ ପ୍ରେମଲୀଳା ସ୍ମରଣ, ଶ୍ରବଣ ଓ କୀର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଯେ ଏକାନ୍ତ ଆଗ୍ରହୀ ସେହି ସହୃଦୟ ରସିକ କେବଳ ଉକ୍ତ କାବ୍ୟର ରସ ଆସ୍ୱାଦନ କରିବା ପାଇଁ ସମର୍ଥ । ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମଧ୍ୟ କବି ଅଭିମନ୍ୟୁ ଅନୁରୂପ ରୀତିରେ ‘ବିଦଗ୍‌ଧ ଚିନ୍ତାମଣି’ର ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦରେ ହିଁ କହିଛନ୍ତି -

‘‘ଡାକି ମୁଁ କହୁଛି ରାଗମାର୍ଗ ଭକ୍ତଜନେ

ଡେରି କର୍ଣ୍ଣ ସସ୍ନେହତା କର ମୋ ବଚନେ ।’’

ସେହି ଲୀଳାକଥା ରସ ନିଷେବଣଜନିତ ପରମାନନ୍ଦ ବ୍ୟତିରେକେ ସଂସାର ସିନ୍ଧୁକୁ ତରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ସଖୀଭାବ ଲୋଲୁପ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କର କବିତାଗୁଚ୍ଛ ଏହି ରାଗମାର୍ଗର ଇଙ୍ଗିତରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । କବି ଯେଉଁ ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କର ବନ୍ଦନା କରିଛନ୍ତି ସେ ସର୍ବଦା ପ୍ରେମର ହିଁ ବଶୀଭୂତ । ଏ ପ୍ରେମ ପୁଣି ଅକ୍ଷୟ ଓ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଅଦ୍ୱିତୀୟ । ସେ ଅବତାରୀ ଓ ଲୀଳାରେ ଅନନ୍ତରୂପ ପ୍ରକାଶ କରି ଏକ ସମୟରେ ବହୁ ବ୍ରଜବଧୂଙ୍କ ସହ କୃଷ୍ଣରୂପରେ ହିଁ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ମଣ୍ଡିତ ରାସଲୀଳା କରିଥାନ୍ତି । କବିଙ୍କର ଭାବପ୍ରକାଶ ଅତି ସୁନ୍ଦର ଓ ମହାଭାବଦ୍ୟୋତକ ।

‘‘ଯତ ସଖୀ ତତ ଶ୍ୟାମସୁନ୍ଦର ମୁରତି

କୁଞ୍ଜେ କୁଞ୍ଜେ ପ୍ରକାଶିୟା ଆସ୍ୱାଦିଲ ରତି ହେ ।

ଗୋପୀ ଅନୁରୂପ କାନ୍ତେର ସ୍ୱରୂପ ହୟାଁ କରେ କର ଧରି ।

ରାସ ରସେ ତାଏ ବିହାର କର ଏ ମୋହନ ମୂରଲୀଧାରୀ ।।

ଶୋଭେ ଦଳେ ଷୋଡ଼ଶ ସଖୀଜନ କି ଦିବ ଉପମା ତାଏ ।

ଦ୍ୱାତ୍ରିଂଶ ଚତୁର୍ଥ ଷଷ୍ଠି ଶତ ଶତ ହେନ ଅନୁମତ ହୁଏ ।।

ଧନ୍ୟ ବାମଦେବ ବ୍ରହ୍ମା ବିଷ୍ଣୁ ଶିବ ମୋହ ଏ ଅନଙ୍ଗ ହୟା ।

ସଦନ ଛାଡ଼ିୟାଁ ଜାତିକୂଳଲୟାଁ ଲାଜରତ୍ନ ସରାଇୟାଁ ।

କେହୁ ବଲେ ସଖୀ ଆମାର ଦୁଟି ଆଁଖି ଆମରେ ହଇଲ ବୈରୀ ।।

ଛଡ଼ାୟାଁ ସଦନ ଏ ଘୋର କାନନ ଲଇଲ ଲଜ୍ଜା ନିବାରି ।’’

କବି ତାଙ୍କର ସର୍ବସ୍ୱ ସେହି ଅଭେଦ ରାଧାମାଧବଙ୍କର ଚରଣ କମଳରେ ସମର୍ପଣ କରି ରାଧା ଭାବରେ ଆପଣାକୁ ଲୀନ କରି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ସୁନ ହେ ସାଧକେ ଭାଇ ଆମାର ବିନତୀ ।

ଏହିମତି କ୍ରିଷ୍ଣର ନୀଳା କହେ ନିତି ନିତି ।

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ତବେ କରଇ ଧିଆନ

କିଶୋର କିଶୋରୀ ଦୂହଁ ଅଟ ମୋର ପ୍ରାନ ।

ରାମମାର୍ଗର ଅନୁଗାମୀ ହୋଇ ସଖୀଭାବ ହିଁ କୃଷ୍ଣପ୍ରାପ୍ତିର ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ପନ୍ଥା - ଏହା ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଛି ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଗୀତଗୁଡ଼ିକରେ -

‘‘ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ଅତି ସ୍ନେହବାନୀ

କବେ କୃପା କରିବେ ମୋରେ ରାଧାଠାକୁରାନୀ ।

ନାହିଁକି ଉପମା ତବେ ଭୀଖଭାନୁପୁରୀ

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ମଲୁଂ ଝୁରି ଝୁରି ।’’

‘‘କୃଷ୍ଣ ଅଧର ରସ ପାଇ ଶ୍ରୀମତୀ ଆନନ୍ଦ

ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଅବଶେଷ ପାଏ ରାମାନନ୍ଦ ।’’

ଏହିପରି କିଛି କାମନା ନ ରଖି ଭକ୍ତିରେ ଭଗବାନଙ୍କର ଏକାନ୍ତ ଭାବରେ ଶରଣ ନେବା ପାଇଁ ଓ ନାମ ସେବା କୀର୍ତ୍ତନ ଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କ ସହ ଯୁକ୍ତ ହେବା ପାଇଁ କବି ସମସ୍ତ ଗୀତରେ ଭକ୍ତଗଣଙ୍କୁ ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି -

‘‘ରାଇ ବିନୋଦିନୀ କର ଧରି ସଖୀଗନେ

କୃଷ୍ଣକେ ବିଭା କରାୟେ ନବ ବୃନ୍ଦାବନେ ।’’ -

ଏହିପରି ମଞ୍ଜରୀ ଭାବରେ ନବ ବୃନ୍ଦାବନରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କର ବିବାହ ସମ୍ପାଦନ କରାଇବାଠାରୁ ରାଧାଙ୍କର ଶୋଭା ବର୍ଣ୍ଣନା, କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଆନନ୍ଦୋତ୍କଣ୍ଠା, ସଖୀ ମେଳରେ ରାଧିକାଙ୍କର ଅର୍କ ପୂଜା ତଥା ସର୍ବରସାତ୍ମକ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅଗଣିତ ଗୋପବାଳା ଓ ରାଧିକାଙ୍କ ସହ କ୍ରୀଡ଼ା, ହାସପରିହାସ ଓ ବହୁ ଅଦ୍‌ଭୁତ କୌଶଳପୂର୍ଣ୍ଣ କର୍ମ ସମ୍ପାଦନରେ ସେମାନଙ୍କର ଆନନ୍ଦ, ବିଚ୍ଛେଦରେ ଉଭୟଙ୍କର ଗୁରୁ ବିରହ ବେଦନା ପ୍ରଭୃତି ବିଭିନ୍ନ ଲୀଳାବିଳାସର ବର୍ଣ୍ଣନା କବିଙ୍କର ଅନନ୍ୟ ସାଧାରଣ । ଚଉଷଠି ଗୋଟି ଦଣ୍ଡ ବା ବେଳାରେ ଦିବସକୁ ବା ଜୀବାବସ୍ଥାକୁ ବିଭକ୍ତ କରି ଜୀବର କ୍ରମବିକାଶ ଧାରାରେ ଆବିର୍ଭାବଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ବିଭିନ୍ନ ଦଣ୍ଡରେ ଜୀବନର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ କ୍ରିୟାକଳାପର ଅବତାରଣା ସହ ପରିଶେଷରେ ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଲାଭ, ହୃଦୟରୂପୀ ନିକୁଞ୍ଚରେ ଉଭୟର ଅପ୍ରତିମ ମିଳନ, ଆନନ୍ଦୋଲ୍ଲାସର ପୂର୍ଣ୍ଣପ୍ରତିଷ୍ଠା, ସ୍ୱସତ୍ତାଲୋପରେ ଜୀବର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବୈଭବଲାଭ - ଏହି ନିଗୂଢ଼ ଦାର୍ଶନିକତତ୍ତ୍ୱର ଅନୁପମ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି, ମଧୁର ରସର ମନୋହାରିଣୀ ଝଂକୃତି ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଲୀଳା ମାଧ୍ୟମରେ ହିଁ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ପ୍ରଥମ ଦଣ୍ଡରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କର ନିଦ୍ରା ତ୍ୟାଗ, ଶୁକଶାରୀକାଙ୍କର ଜୟଗାନ, ମଧୁମଙ୍ଗଳାଦି କୃଷ୍ଣ ସଖାଗଣଙ୍କର ପ୍ରବେଶ; ଦ୍ୱିତୀୟ ଦଣ୍ଡରେ ଗୋଚାରଣ ନିମନ୍ତେ ଗୋଷ୍ଠଗମନ, ତୃତୀୟ ଦଣ୍ଡରେ ରମ୍ଭା, ଚମ୍ପା, ଧବଳୀ, ଶ୍ୟାମଳୀ, ପଦ୍ମା ପ୍ରଭୃତି ଗୋଗଣଙ୍କ ସହ ଗୋଷ୍ଠରେ ପ୍ରବେଶ, ଗୋ-ଦୋହନ ଇତ୍ୟାଦି କ୍ରମରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦଣ୍ଡମାନଙ୍କରେ ଯଥାକ୍ରମେ ସ୍ନାନ, ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗମଣ୍ଡନ, ଯଶୋବନ୍ତୀଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଶ୍ରୀରାଧାଙ୍କର ପାକ ସମ୍ପାଦନ, ସୁବଳାଦି ସଖା ମେଳରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଆନନ୍ଦମୟ ଭୋଜନ ପରେ ସଖୀ ଭାବରେ କବି ରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ବ୍ୟଜନ ଚାଳନ, ବିଭିନ୍ନ ମଞ୍ଜରୀଗଣଙ୍କର ସେବା ଅବଶିଷ୍ଟ ପ୍ରସାଦ ସେବନ କରି ରାଧିକାଙ୍କ ପରମ ସନ୍ତୋଷ, ରାଧାକୁଣ୍ଡ ତୀରରେ ସୂର୍ଯ୍ୟପୂଜାର ଆୟୋଜନ, କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଛଦ୍ମ ପୁରୋହିତ ବେଶ ଧାରଣ, ବଂଶୀ ବାଦନ ମାଧ୍ୟମରେ ରାଧାଙ୍କୁ ଇଙ୍ଗିତ ପ୍ରଦାନ, ବୃନ୍ଦାବନରେ ଦ୍ୟୂତକ୍ରୀଡ଼ା ପ୍ରଭୃତି ଲୀଳା ଅତି ଚମତ୍କାର ରୀତିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ବଂଶୀ ସ୍ୱନ ଶ୍ରବଣରେ ବିରହାତୁରା ରାଧାଙ୍କର ମିଳନୋତ୍କଣ୍ଠା ଓ ଅଦୂରରୁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଦର୍ଶନରେ ଚନ୍ଦ୍ର ଦର୍ଶନରେ କୁମୁଦ, ଚକୋରାଦିଙ୍କର ବିସ୍ଫାରିତ ଆନନ୍ଦାବସ୍ଥା ସହ ତୁଳନା କରିଛନ୍ତି ।

‘‘ତରଳ ମୂରଲୀ ଶ୍ୟାମ ନିଜ କରେ ଧରି,

ରାଧେ ରାଧେ ରାଧେ ବୋଲି ଡାକେ ଉଚ୍ଚ କରି ।

ସେ ଧୂନୀ ଶୁନିଲ ତବେ ସୁନ୍ଦରୀ ରାଧିକା,

ବିଶାଖାକେ ବୋଲେ ଚଲ ଯାବଟି ଅଟ୍ଟାଲୀକା ।

ଅଟ୍ଟାଲୀକା ପରେ ରାଇ ଯହାଁରେ ନୟାନେ,

କୁମୁଦ ପାଇଲ ଯେନ ଚାନ୍ଦେର ଦର୍ଶନେ ।’’

ଲୀଳା କେବଳ ବୁଦ୍ଧି ଦ୍ୱାରା ବିଶ୍ଳେଷଣୀୟ ନୁହେଁ, ଏହା ଅନୁଭବର ବସ୍ତୁ । ଏହା ତତ୍ତ୍ୱାନୁଭବ ନୁହେଁ, ଆନନ୍ଦାନୁଭାବ ଅଟେ । ସାଧକ ଭକ୍ତ ହିଁ କେବଳ ଶ୍ରବଣ, କୀର୍ତ୍ତନ ଓ ଗାନଦ୍ୱାରା ଏହା ଅନୁଭବ କରିବାକୁ ସମର୍ଥ ।

‘‘ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଦୁୟଜନ ନୟାନେ ନୟାନେ

ଯତ ଯତ ଭାବଭଙ୍ଗୀ ଦୁହେ ଦୁହାଂର ଜାନେ ।

ରାଏ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ଶୁନ ସାଧକେରଗନ

ଏହି ନିତ୍ୟ ନୀଲା ଭାବ ପାଦେ ଭକ୍ତଜନ ।’’

ଶ୍ରୀରାଧା ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ପ୍ରୀତି ଓ ଐକାନୁଭୂତି ଏହି ଲୀଳାରସର ଆଧାର । ରାଧାକୃଷ୍ଣ ସ୍ୱରୂପ - ଯାହା ଶିବ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଚିର ପରମ ଆରାଧ୍ୟ, ଦେବଦେବୀଗଣ ଯାହାଙ୍କର ଅନନ୍ତସତ୍ତାର ବିନ୍ଦୁଏ ମାତ୍ର ତୁଳନା କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ - ସେହି ଶ୍ରୀରାଧା ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ମିଳନ ସମ୍ପାଦନ କରାଇବାବେଳେ କବି ଆନନ୍ଦରେ ଅଧୀର ହୋଇପଡ଼ିଛନ୍ତି । ସତେ ଯେପରି ତାଙ୍କ ଅନ୍ତରର ଗଭୀରତମ ଲାଳସା ଚରିତାର୍ଥ ହୋଇଛି । ହୃଦୟ ଭିତରେ ସେ ଏ ମିଳନ ମାଧୁରୀକୁ ଅନୁଭବ କରି ନିଜକୁ ପୂଣ୍ୟବାନ୍‌ ମନେ କରିଛନ୍ତି -

‘‘ବିଜଏ ଶ୍ରୀମତୀ ବର ଗଜପତି ଦିବ୍ୟ ଚିନ୍ତାମଣି ସ୍ଥଳେ

ଏ ରତି ପାର୍ବତୀ ଶଚୀ ଏ ସାବିତ୍ରୀ ଛବି ନିନ୍ଦା କରେ ହେଳେ ।

ବ୍ରହ୍ମା ମହେଶ୍ୱର ଆଦି ମୁନିବର ଦେଖିୟା ମୋହିତ ଯାଏ

ନୀଳାମ୍ବର ଶାଢ଼ୀ ଅରୁନଉରରୁ କି ଦିବ ଉପମା ତାଏ ।’’

‘‘ତବେ ରାଇ ଗଲେ ଶାମ ବନମାଲା ଦିଆଁ

ଆଲୋକିତ ରସ କରେ ମଗନ ହୋଇଆଁ ।।

ବ୍ରହ୍ମା ଶିବ ଆଦି ଯାର ବିନ୍ଦୁ ନାଇଁ ପାଇ

ଶ୍ୟାମ ପ୍ରେମ ରସ ବିନ୍ଦୁ ରାମାନନ୍ଦ ଧ୍ୟାୟି ।।

ଆନନ୍ଦେ ମୂରଲୀ ଧୂନୀ କରେ ଯଦୁରାୟେ

କ୍ରିଷ୍ଣ ନିତ୍ୟ ନୀଲାରଙ୍ଗ ରାମାନନ୍ଦ ପାଏ ।।’’

ଯୁଗଳଅନୁରାଗକଥନ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ କବି ମହାଭାବମୟୀ ଶ୍ରୀରାଧାଙ୍କର କୃଷ୍ଣୈକ ପ୍ରାଣତାର ସୁନ୍ଦର ସାବଲୀଳ ଚିତ୍ର ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ମନସ୍ତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିଶ୍ଲେଷଣର ମଧ୍ୟ ଅନୁଭୂତି ହୋଇଥାଏ । କୃଷ୍ଣଙ୍କର ମଧୁର ମୂରଲୀଧ୍ୱନି ସମଗ୍ର ଜଗତରେ ବିଚ୍ଛୁରିତ । ସେହି ଧ୍ୱନିରେ ଆକାଶ ପାତାଳ ଗଗନ ପବନ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ମୁଖରିତ । ବୃକ୍ଷଲତା ପଶୁପକ୍ଷୀ ସାରା ଜୀବଜଗତ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ । ଯମୁନାର ସ୍ରୋତ ମଧ୍ୟ ସ୍ଥିର । ପରମାତ୍ମାର ମାଧୁର୍ଯ୍ୟମୟ ସ୍ୱରୂପ ପ୍ରକାଶରେ ଜଡ଼ପ୍ରକୃତିର ଅବସ୍ଥାପରି ସେହି ମୂରଲୀଧ୍ୱନୀର କୁହୁକ ସ୍ପର୍ଶରେ ଶ୍ରୀରାଧିକା ମୂର୍ଚ୍ଛାଗତା । ଏହାହିଁ ମହାଭାବ । ରାଗର ପରମ ପ୍ରକାଶ । ଗୁରୁସ୍ଥାନୀୟା ଦୂତୀ ରାଧିକାଙ୍କର ଏତାଦୃଶ ବିହ୍ୱଳତାର କାରଣ ପଚାରି ବୁଝିଛି । କବିଙ୍କର ଏହି ଭାବ ପ୍ରକାଶ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜୀବନ୍ତ ଓ ମର୍ମସ୍ପର୍ଶୀ ।

‘‘ତରଲମୂରଲୀ ଯବେ କର୍ଣ୍ଣେ ସମ୍ଭାଇଲ

କବଲ ଲଇଁଆ ଗାଦୀ ସ୍ଥକିତେ ରହଲ ।।

ନା ଚଲେ ରବିରଥ ନା ଚଲେ ପବନ

ନା ବହେ ଯମୂନା ନଦୀ ପଲବେ ଇନ୍ଦନ ।।

କୃଷ୍ଣର ମୂରଲୀଧୂନୀ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡେ ଭେଦିଯାଏ

ପଶୁ ଖଗ ମୃଗ ସକଲି ଆକ୍ରସ କରୟେ ।।

ଅଚେତ ହୋଇଲ ରାଇ ନାହିଁକ ଚେତନେ

ହେନୟେ ସମୟେ ଦୂତୀ ମିଲେ ରାଈ ସନେ ।।

ଉଠ ଉଠ ଭୀଖଭାନୁ ରାଜେର ନନ୍ଦିନୀ

କି କାରନେ ବିଭୋଳିତ ହୋଇଲ ଆପନୀ ।।

ତବେ ରାଈ ଭୁଜ ଦୂତୀ ନିଜ କରେ ଧରି

କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମ ରସ କହି ସମାଧନା କରି ।।’’

ଦୁଇଟି ପ୍ରଣୟ ମିଳନାତୁର ଆତ୍ମାର ପରସ୍ପର ପ୍ରତି ଆର୍ତ୍ତପିପାସା, ସଂସାର ପରିବେଶକୁ ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ କରି ସେହି ଅଲୌକିକ ଆତ୍ମାଦ୍ୱୟର ପରସ୍ପରାଭିମୂଖୀ ଆକର୍ଷଣ, ଯମୂନା କୂଳସ୍ଥ ରମଣୀୟ କୁଞ୍ଜବନରେ ଅପୂର୍ବ ମିଳନ ତଥା ପ୍ରଣୟ ଲୀଳାର ସମସ୍ତ ସୁପରିଚିତ ପ୍ରାକୃତିକ ଘଟଣାରାଜି ନାୟକ ନାୟିକାମାନଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ଅନୁରାଗ, ଦର୍ଶନାନୁଚିନ୍ତା, ବିରହାନୁଚିନ୍ତା, ପ୍ରେମାନୁଚିନ୍ତା, ମିଳନ ମାଧୁରୀ ପ୍ରଭୃତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଫଳତାର ସହ ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇଅଛି ।

‘‘ରାଧାଲୟାଁ ଭୀଖଭାନୁ ଚଲିଲ

କୃଷ୍ଣ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ରାଧା ଚିତ୍ତ ଗୋଡ଼ାଇଲ ।

ରାଈ ପାଶେ ମଦନ ମୋହନ ରହିଲ ଏକମନେ

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ଏକଇ ପରାନେ ।

ତ୍ରୟବିଂଶ ଦଣ୍ଡବେଳା ବର୍ଣ୍ଣନା ଅବସରରେ -

‘‘ତବେ ରାଈ ଶୁନ ବୋଲେ ଶାମଲ ସୁନ୍ଦର

ଆମି କ୍ଷୁଦ୍ର ଚାତେକିନୀ ତୁମି ଜଲଧର ।

ତୁମାର ମୂରଲୀ ଆମାର ଚିତ୍ତ ଦଗ୍‌ଧ କରେ

ଆଶା ପୂର୍ଣ୍ଣ କରି ତୁମି ଦିଅ ରସଧାରେ ।’’ ଇତ୍ୟାଦି ପଦାବଳୀ

ଉନ୍ନତ ସାହିତ୍ୟିକ ଭାବ ପ୍ରକାଶ ଶୈଳୀର ସୁନ୍ଦର ପରିଚୟ ଦିଏ । ପ୍ରଗାଢ଼ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ, ଗଭୀର ଅନୁଭୂତି ଓ ଅନନ୍ୟ ଭକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ହିଁ ଏହା ସମ୍ଭବ ।

ଏହି ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଅଦ୍ୱୈତ ପ୍ରେମ ତତ୍ତ୍ୱର ଚରମ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିର ନିଦର୍ଶନ ମିଳେ କବିଙ୍କ ରଚିତ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ବ୍ରଜବୋଲି ଗୀତରେ –

‘‘ପହିଲ ହିଁ ରାଗ ନୟନ-ଭଙ୍ଗଭେଲ

ଅନୁଦିନ ବାଢ଼ଲ ଅବଧି ନା ଗେଲ ।

ନା ସୋ ରମଣ ନା ହାମ ରମଣୀ

ହୁହୁଁ ମନ ମନଭବ ପେଶଲ ଜନି ।

ବର୍ଦ୍ଧନ-ରୁଦ୍ର-ନରାଧିପମାନ

ରାମାନନ୍ଦ ରାୟ କବି ଭାଣ ।’’

ଏହି ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ଗୀତିକାଟି ସମଗ୍ର ବୈଷ୍ଣବ-ସାହିତ୍ୟ ଜଗତର ଏକ ଅମୂଲ୍ୟ ସମ୍ପଦ । ପରମ ଅଭିନ୍ନତାର ସୂଚକ ଏହି ଗୀତର ଶ୍ରବଣରେ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବିହ୍ୱଳାବସ୍ଥା ଜାତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଅଚିନ୍ତ୍ୟ ଭେଦାଭେଦ ତତ୍ତ୍ୱର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସୁଦୃଢ଼ ହୋଇଥିଲା । ସେଥିପାଇଁ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୁହାଯାଇଛି –

‘‘ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଆର ଭକ୍ତିରସ ଦୁହେଁର ତିହୋଁ ସୀମା ।’’

ବ୍ରଜମଣ୍ଡଳୀର କାନ୍ତାରତି ବ୍ୟତୀତ ଦାସ୍ୟରତି, ସଖ୍ୟରତି ଓ ବାତ୍ସଲ୍ୟରତିର ରାଗାତ୍ମିକା ରୂପ ମଧ୍ୟ ଉକ୍ତ ସଙ୍ଗୀତଗୁଡ଼ିକରେ ମଞ୍ଜୁଳ ରୂପ ଧାରଣ କରିଛି ।

‘‘ନିଜ ମାତା ଦେଖି ତବେ ନମସ୍କାର କରେ

ମାତା ବୋଲେ ଆସ ଆସ ମୋର ନିଜ କୋଲେ ।

ମାତା ବୋଲେ ଆସ ଆସ ବାପ ନୀଲମନି

କତ ବେଲେ ଦିବୁ ତୋରେ ଖାଇତେ ଲବନୀ ।

ମୁଖେ ଚୁମ୍ବ ଦିଆଁ କ୍ରିଷ୍ଣ ନିଜ କାଖେ କରି

ଚଲାଇ ଭୁଜ ଧରି ଗେଲ ନିଜ ପୁରୀ ।’’

ପ୍ରଭୃତି ଗୀତରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ବାତ୍ସଲ୍ୟ ରସ ଏହାର ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ଉଦାହରଣ । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସଖୀମାନଙ୍କର ରାଧାକୃଷ୍ଣ ସେବା, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ସଖାମାନଙ୍କ ସହ ଲୀଳା ତଥା ଦାସ୍ୟ ଓ ସଖ୍ୟଭାବ ପ୍ରଭୃତିକୁ ଯଥାର୍ଥ ରୂପ ପ୍ରଦାନ କରିବାରେ କବି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ସଫଳ ହୋଇପାରିଛନ୍ତି । କେତୋଟି ଉଦାହରଣ ମାତ୍ର ଏଠାରେ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।

‘‘ସର୍ବ ସଖାଗନ ଲୟାଂ କୃଷ୍ଣ ବନଭୋଜୀ କରେ

ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅଦ୍ଭୂତ ନୀଲା ନା ଜାନେ ବ୍ରହ୍ମାହରେ ।

ସର୍ବ ସଖାଗନ ତବେ କ୍ରିଷ୍ଣ ଅଧର ରସ

କ୍ରିଷ୍ଣ ମୁଖେଦିୟାଂ ଆଧ ଆଧ କରେ ଗ୍ରାସ ।

କ୍ରିଷ୍ଣର ଭୋଜନ ନୀଲା କେ କହିତେ ପାରେ

ଚତୃମୁଖ ବ୍ରହ୍ମା ନ ଜାନେ ଭ୍ରମେ ତିନିପୁରେ ।’’

ବିଭିନ୍ନ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ରାଗ-ରାଗିଣୀ ବିମଣ୍ଡିତ ଆଲୋଚ୍ୟ ରାୟରାମାନନ୍ଦ ରଚନାବଳୀ ତାଙ୍କର ଭକ୍ତିରସ ଓ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ସୀମାହୀନ ପରିଚୟ ଦେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ରସାଳ ସଙ୍ଗୀତ ଶାସ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ଆଲେଖ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ । ରାଧାକୃଷ୍ଣ ରାସଲୀଳା ନୃତ୍ୟ ପରିବେଷଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉପଭୋଗ୍ୟ -

‘‘ତାଦୃକ୍‌ ତାଦୃକ୍‌ ସପ୍ତସ୍ୱରେ ଗାନ କରେ

ସୁରନର ମୁନିଜନ ମୋହୟେ ଅନ୍ତରେ

ଧିକ୍ତା ଧିକ୍ତା ଧିକ୍ତା ତାତାନା ରୀତାନା ରୀତାନା

ଝନନ ଝନନ ଝଙ୍କୃ ଝଙ୍କୃ ଝାଁ ଝାଁ ଝାଁ ଧିନା ଧିନା ।

ଚାଲୀ ଚମକ ମାନ ତାନ ବାଦ ନାନା ବିଧି ରସ ରଙ୍ଗେ

କରନ୍ତେ ନର୍ତ୍ତନ ଯଶୋଦା ଶ୍ରମ ଭେଲ ସବ ଅଙ୍ଗେ ।’’

ଏହିପରି ଭାବରେ ଜୟଦେବଙ୍କ ଶୈଳୀ ଓ ଭାବଧାରାରେ ରାମାନନ୍ଦ ପଦାବଳୀ ଗୁଡ଼ିକ ରଚନା କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୀତଗୋବିନ୍ଦର ବର୍ଣ୍ଣନା ଚାତୁରୀ ଅପେକ୍ଷା ରାମାନନ୍ଦଙ୍କ ଗୀତରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟମୟ ରସାତ୍ମକତାର ଚରମ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଦେଖାଯାଏ ।

ଚୈତନ୍ୟପନ୍ଥୀ ବୈଷ୍ଣବ ସଂପ୍ରଦାୟ ସ୍ୱୟଂ ଚୈତନ୍ୟ ହିଁ ଈଶ୍ୱର । ପରଂବ୍ରହ୍ମ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଅନନ୍ୟ ରୂପ । ସଂସାରରୁ ଦୁଃଖ, ଅନ୍ୟାୟ, ଅଧର୍ମ ଲୋପକରି ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନ ଓ ପତିତ ଉଦ୍ଧାରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ହିଁ ଗୌର ଚୈତନ୍ୟ ରୂପରେ ଭୁପୃଷ୍ଠରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ତେଣୁ କବି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଜନ୍ମ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଶ୍ରୀ ଗୌରାଙ୍ଗ ଚୈତନ୍ୟ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଜନ୍ମର ଅବତାରଣା ମୁକ୍ତ କଣ୍ଠରେ ଗାନ କରିଛନ୍ତି ।

‘‘ନିତ୍ୟସ୍ତଳୀ ତେଜି ପ୍ରଭୁ ନିତ୍ୟରାସ ସ୍ଥାନେ

ଶଚୀର ଉଦରେ ବାସ ଗୌରଙ୍ଗ ବରନେ ।

ନବୀନ ଗଉରଚାନ୍ଦ ସନ୍ୟାସେ ଚଲିଗେଲ

ଫେରି ହରିନାମ ତବେ ସର୍ବ ଜୀବେ ଦିଲ ।

ରାୟ ରାମାନନ୍ଦ ବୋଲେ ଅତି ହରିଷିତେ

ଉଦ୍ଧରିଲ ପ୍ରେମଧନ ରାଧା ପାନ ଦିତେ ।

ହରିନାମ ଯାଚିଦିଲ, ଜଗତଜନ ଉଦ୍ଧରିଲ ।’’

କବି ବ୍ରଜଉପାସକ ସଖୀଭାବଭକ୍ତ ବୈଷ୍ଣବ ସାଧୁମାନଙ୍କ ସହ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣରୂପୀ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ପଦବନ୍ଦନା କରିଛନ୍ତି ।

‘‘ଦାସ ଗଦାଧର ଅଭିରାମ ସନାନ୍ତନେ

ରାୟେ ରାମାନନ୍ଦ ସେବେ ଗଉର ଚରନେ ହେ ।’’

ମୋଟ ଉପରେ ରାମାନନ୍ଦ ଥିଲେ ନିଷ୍ଠାପର ରାଗାନୁଗା-ଭକ୍ତି ଉପାସକ । ସଂସାରିକ ବିଷୟବାସନା ପ୍ରତି ଆସକ୍ତ ନ ହୋଇ ସେ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ପରମପୁରୁଷ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଲୀଳା କୀର୍ତ୍ତନରେ ହିଁ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲେ । କୃଷ୍ଣନାମର ମାଦକତା ତଥା ମଧୁରତାରେ କବି ଲୀନ । ଏହି ଭକ୍ତିଚେତନ ତାଙ୍କର ପୂର୍ବଜ ମହାକବି ଜୟଦେବଙ୍କର ଗୀତଗୋବିନ୍ଦ, ବିଦ୍ୟାପତି, ଚଣ୍ତୀଦାସଙ୍କର ପଦାବଳୀ ଓ କବି ଲୀଳାଶୁକଙ୍କର କୃଷ୍ଣକର୍ଣ୍ଣାମୃତ ପ୍ରଭୃତି ଶାସ୍ତ୍ରରୁ କେବଳ ପାଠକ ଭାବରେ ଯେ ଲାଭ କରିଥିଲେ ତାହା ନୁହେଁ । ତାଙ୍କର ସୂକ୍ଷ୍ମ ସାତ୍ତ୍ୱିକ ରସାନୁଭୁତି ସ୍ତରରେ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ଉପଲବ୍‌ଧି କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ । ତାହା ହିଁ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଭା ବିକାଶର ଅନୁକୂଳ ଥିଲା ଏବଂ ସେ ଲଳିତ କୋମଳ ଭାଷାରେ ସେହି ଅନୁରାଗମୟ ତତ୍ତ୍ୱକୁ ପ୍ରାଞ୍ଜଳ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରିପାରିଥିଲେ ।

ଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ଅବସ୍ଥାନ ଏବଂ ବାଣୀସାଧକ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ଐକାନ୍ତିକ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ଓ ଭାବାଦର୍ଶ, ନୈସର୍ଗିକ କବିତା ମାଧୁରୀ, ରସପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବ ପ୍ରକାଶ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରଭାବରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଓଡ଼ିଆ ବୈଷ୍ଣବ କବିମାନଙ୍କ ଲେଖନୀ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମରସସୃଷ୍ଟିରେ ମୁଖର ହୋଇ ଉଠିଥିଲା । ଓଡ଼ିଶାରେ ବହୁବର୍ଷ ଧରି ଏହି ଧର୍ମର ପ୍ରଚାର ଫଳରେ ଭଜନ ଜଣାଣ, କାବ୍ୟ ଚଉତିଶା, ଛାନ୍ଦ, ଚଉପଦୀ ପ୍ରଭୃତି ଗୀତିକବିତା ଆଦି ବିବିଧ ସାହିତ୍ୟିକ ବିଭାଗରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମଚରିତ ମୂଳକ ସାହିତ୍ୟର ଶ୍ରୀବୃଦ୍ଧି ସାଧିତ ହେଲା । ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଲୀଳାତ୍ମକ ତଥା ଧର୍ମମୂଳକ ସାହିତ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚା ବିକୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲା । ଜାତି ବର୍ଣ୍ଣ ବୟସ ଓ ଯୋଗ୍ୟତା ନିର୍ବିଶେଷରେ ଗୃହେ ଗୃହେ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ଉପାସନା ତଥା ଧର୍ମମୂଳକ କାବ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚା ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଏକ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗରୂପେ ପ୍ରତିଭାତ ହେଲା । ମୁଖ୍ୟତଃ କୃଷ୍ଣଚରିତ ତଦାନୀନ୍ତନ ଓଡ଼ିଶାର ଅକଳନ କାବ୍ୟକବିତା ସୃଷ୍ଟିର ଥିଲା ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଉପାଦାନ । ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅନନ୍ତ ପ୍ରେମଲୀଳା ଏହି କବିମାନଙ୍କ ହସ୍ତରେ ବିଭିନ୍ନ ସଙ୍ଗୀତମୟ ସାହିତ୍ୟରୂପରେ ଆତ୍ମପ୍ରକାଶ କଲା । ବହୁ ବ୍ରଜବୋଲି ସଙ୍ଗୀତ ମଧ୍ୟ ଏହି ସମୟରେ ରଚିତ ଓ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥିଲା । ରାମାନନ୍ଦଙ୍କ ସମସାମୟିକ ନାରୀକବି ମାଧବୀ ଦାସୀ, କବି ଯଦୁପତି ଦାସ, ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ, ଦାମୋଦର ଚମ୍ପତିରାୟ ଓ ଚାନ୍ଦ କବି ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ରଚିତ ବ୍ରଜବୋଲି ଗୀତିକା ସ୍ମରଣୀୟ ।

ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଦେବଙ୍କୁ ରାୟରାମାନନ୍ଦ ଯେଉଁଭଳି ଭାବରେ ଯୁଗଳ ପ୍ରେମତତ୍ତ୍ୱ ପରିବେଷଣ କରିଥିଲେ ତାହା ଚୈତନ୍ୟ-ଚରିତାମୃତରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହେବା ପରି ରାୟରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ରୂପେ ପରିଚିତ । ଶ୍ରୀ ହରି ଦାସ, ସ୍ୱକୃତ ‘ମୟୁର ଚନ୍ଦିକା’ରେ ଗୁରୁ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିଥିବା ରାଧାକୃଷ୍ଣଲୀଳା ମାଧୁରୀ ତତ୍ତ୍ୱ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।

ଏଥିରୁ ରାୟରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ଅଶେଷ ପ୍ରଶସ୍ତି ସହ ତାଙ୍କର ମତବାଦ ସମ୍ପର୍କରେ ବହୁ ତଥ୍ୟ ଅବଗତ ହୁଏ ।

‘‘ଜୟ ଜୟ ଗୁରୁସ୍ୱାମୀ ରାୟରାମାନନ୍ଦ

ଯାହା କୃପାରୁ ଲଭିଲି କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମାନନ୍ଦ । (୧ ମଚନ୍ଦ୍ରିକା)

କହୁଛନ୍ତି ଗୁରୁଦେବ ରାୟରାମାନନ୍ଦ

ଶୁଣନ୍ତି ଆନନ୍ଦେ ଶଚୀସୁତ ଗୋରାଚାନ୍ଦ

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚୈତନ୍ୟ ସୁମରି ଶ୍ରୀଗୁରୁପାଦେ ଆଶ୍ରେ କରି

ଅଧମ ବାଳକ ଶ୍ରୀହରି ପ୍ରକାଶ ବ୍ରହ୍ମର ଲହରି ।’’ (ଷଷ୍ଠଚନ୍ଦ୍ରିକା)

ଯୁଗଳ ଉପାସନାର ଏହି ବିକାଶଧାରାରେ ସଦାନନ୍ଦ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମା ଶ୍ରୀରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ପ୍ରେମରସରେ ଆତ୍ମହରା ହୋଇ ଯୁଗଳରସାମୃତ ଲହରୀ, ଯୁଗଳ ରସାମୃତ ଭଉଁରୀ, ଯୁଗଳ ରସାମୃତ ସିନ୍ଧୁ, ପ୍ରେମ ଭଉଁରୀ, ପ୍ରେମ ଲହରୀ ପ୍ରଭୃତି କୃତିମାନ ସୃଷ୍ଟି କରିଯାଇଛନ୍ତି ।

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ମଧ୍ୟଯୁଗରେ ବିକୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିବା ବ୍ରଜପନ୍ଥୀ ଯୁଗଳ ଭାବଧାରା ସମ୍ବଳିତ ସାହିତ୍ୟର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ଉପାସକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କବି ଦୀନକୃଷ୍ଣ, ନାରୀକବି ବୃନ୍ଦାବତି ଦାସୀ, କବି ଭୀମ ଦାସ, ଦେବଦୁର୍ଲ୍ଲଭ, ସନ୍ଥଚରଣ, ଅଭିମନ୍ୟୁ, ଗୌରଚରଣ, ଭୂପତି ପଣ୍ତିତ, ବନମାଳୀ, ଗୋପାଳକୃଷ୍ଣ, କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରସିଦ୍ଧ କବିଗଣ ପ୍ରେମଭକ୍ତି ସମ୍ପର୍କୀୟ କୃଷ୍ଣକାବ୍ୟାଦି ରଚନା କରି ଓଡ଼ିଆ ଭକ୍ତି-ସାହିତ୍ୟର ଧାରା ଅବିଚ୍ଛିନ୍ନ ରଖିଥିଲେ ।

ରାୟରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ବହୁ ରଚନା ବର୍ତ୍ତମାନ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଥିବ ଜଣାଯାଏ । ତତ୍କାଳୀନ ଉତ୍କଳର ଧାର୍ମିକ ଓ ସାମାଜିକ ପରିସ୍ଥିତି ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ଆଗମନ ପରେ ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ମତବାଦର ବହୁଳ ପ୍ରଚାର ଓ ପ୍ରସାର ହୋଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟ ବୈଷ୍ଣବମଣ୍ତଳୀ ଶୁଦ୍ଧାପ୍ରେମ ଉପାସନା ମତର ବିରୋଧ କରି ଭକ୍ତି ସାଧନାମାର୍ଗରେ ଜ୍ଞାନ ଓ ଯୋଗର ସଂଯୋଗ କରିଥିଲେ । ସେତେବେଳେ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମର ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟରେ ଏବଂ ସ୍ମାର୍ତ୍ତ ବ୍ରହ୍ମଣମାନଙ୍କ ସହ ଏହି ରାଗାନୁଗାଭକ୍ତିମାର୍ଗୀ ବୈଷ୍ଣବମାନଙ୍କର ପ୍ରବଳ ମତଭେଦ ହେଉଥିଲା । ଏହି ସଂଘର୍ଷର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ବିପକ୍ଷମତବାଦୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅନାଦୃତ ହେବା ଫଳରେ କବି ରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ପଦାବଳୀ ନଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଯେଉଁ କେତେକ ଅଛି ସେ ସମସ୍ତ ମଧ୍ୟ ପୁସ୍ତକାକାରରେ ପ୍ରକାଶ ଲାଭ କରି ନାହିଁ । ଅଳ୍ପ କେତୋଟି ପଦାବଳୀ ବଙ୍ଗଳା ‘ପଦକଳ୍ପତରୁ’ ଓ ‘ପଦସମୁଦ୍ର’ ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଅଛି । ବଙ୍ଗଳାର ଅଧ୍ୟାପକ ସ୍ୱର୍ଗତ ପ୍ରିୟରଞ୍ଜନ ସେନ ‘ରାୟରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ଭଣିତାଯୁକ୍ତ ପଦାବଳୀ’ ନାମକ ଏକ ପୁସ୍ତିକାରେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିବା ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ଗୀତିକା ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । କେତେକ ଗୀତ ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ରପତ୍ରିକାମାନଙ୍କରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ଆହୁରି ବହୁତ ରସାଳ ପଦାବଳୀ ତାଳପତ୍ର ଆକାରରେ ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟସ୍ଥ ପୋଥିବିଭାଗରେ ସଂରକ୍ଷିତ ହୋଇଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇ ସଂସ୍କୃତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟସ୍ଥ ପ୍ରକାଶନୀ ସଂସ୍ଥା ତରଫରୁ ପ୍ରକାଶ କରାଯିବା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଚାଲିଛି ।

ସହାୟକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ପାଣ୍ତୁଲିପି

(୧) ରାୟରାମାନନ୍ଦ- ସରଳା ଦେବୀ

(୨) History of Brajaboli Literature – Prof. Sukumar Sen

(୩) ରାୟରାମାନନ୍ଦଙ୍କର ଭଣିତାଯୁକ୍ତ ପଦାବଳୀ – ଅଧ୍ୟାପକ ପ୍ରିୟରଞ୍ଜନ ସେନ

(୪) ସଂଗ୍ରହାଳୟ ପୋଥି ବିଭାଗସ୍ଥ ପାଣ୍ତୁଲିପି

ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ : ଏକ ଅଧ୍ୟୟନ

ଶ୍ରୀ ଭଗବାନ ପଣ୍ତା

ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଥମ ସଂସ୍କୃତ ନାମକ ରୂପେ ‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ର ନାମ ସ୍ମରଣ କରାଯାଏ । ଏହାହିଁ ଓଡ଼ିଶାର ରାମାୟଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ପ୍ରଥମ ରଚନା । ଓଡ଼ିଆ ପଣ୍ତିତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ‘ପଞ୍ଚତନ୍ତ୍ର’ କଥାକାର ବିଷ୍ଣୃ ଶର୍ମା (୬ଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ), ‘ଜ୍ଞାନସିଦ୍ଧି’ ପ୍ରଣେତା ବୌଦ୍ଧଯୋଗୀ ରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଭୂତି (୭ମ ଶତାବ୍ଦୀ), ଆଲୋଚ୍ୟ ନାଟକର ରଚୟିତା ମହାକବି ମୁରାରି ମିଶ୍ର (୮ମ ଶତାବ୍ଦୀ), ‘ପ୍ରବୋଧ ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ ନାଟକ’ ରଚୟିତା କୃଷ୍ଣ ମିଶ୍ର (୧୦ମ ଶତାବ୍ଦୀ), ଗୀତଗୋବିନ୍ଦ’ କାବ୍ୟକାର କବିରାଜ ଜୟଦେବ (୧୨ଶତାବ୍ଦୀ) ,‘ସାହିତ୍ୟ ଦପଣ’ ପ୍ରଣେତା ବିଶ୍ୱନାଥ କବିରାଜ (୧୫ଶ ଶତାବ୍ଦୀ), ‘ଦଶଗ୍ରୀବ ବଧ ମହାକାବ୍ୟ’ ରଚୟିତା ମାର୍କଣ୍ତେୟ ମିଶୟ୍ର (୧୬ଶ ଶତାବ୍ଦୀ) ପ୍ରଭୃତିଙ୍କ ସହିତ ସ୍ମୃତି ଜ୍ୟୋତିଷ- ତନ୍ତ୍ରଶାସ୍ତ୍ରକାର ଶତାନନ୍ଦ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ, ବାଜପେୟୀ ଶମ୍ବୁକର ମିଶ୍ର, ବିଦ୍ୟାକର ମିଶ୍ର ଓ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦାଶ, ମହାମହୋପାଧ୍ୟୟ ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ଆଦି ମନୀଷିଗଣ ନିଜ ନିଜର ଅମୂଲ୍ୟ ଅବଦାନ ଦ୍ୱାରା ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱରେ ଜନ୍ମଭୂମି ଉତ୍କଳର ଗୌରବ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଛନ୍ତି । (୧) ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗକୁ ପରିପୁଷ୍ଟ କରିବାରେ ଓଡ଼ିଶାର ପଣ୍ତିତଗଣ ବହୁ କାବ୍ୟ, ମହାକାବ୍ୟ, ନାଟକ, ଇତିହାସ, ତନ୍ତ୍ର, ସ୍ମୃତି ଓ ଜ୍ୟୋତିଷ ଶାସ୍ତ୍ରମାନ ରଚନା କରିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶିତ ମୁଷ୍ଟିମେୟ ପ୍ରାଚୀନ ଉପଲବ୍‌ଧ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ ଅନ୍ୟତମ । ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସରେ ଏହାର ସବିଶେଷ ଆଲୋଚନା ନ ଥିବାରୁ ଓଡ଼ିଶାର ସାଧାରଣ ପାଠକଙ୍କ ଅବଗତି ନିମିତ୍ତ ଏଠାରେ ତାହାରି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି ।

ପ୍ରାଚୀନ ଓଡ଼ିଶାରେ ରାମାୟଣ ଚର୍ଚ୍ଚା ବିଶେଷ ଲୋକପ୍ରିୟତା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲା । ଓଡ଼ିଆ ପଣ୍ତିତମାନେ ବେଦବେଦାଙ୍ଗାଦି ଶାସ୍ତ୍ର ସହିତ ପୁରାଣ, ରାମାୟଣ, ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରଦି ବିଦ୍ୟାରେ ପାରଦର୍ଶୀ ଥିବାର ବହୁ ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । ପୃଥିବୀ ମହାରାଜାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ଦାନପତ୍ର ହିଁ ଏହାର ପ୍ରଥମ ନିଦର୍ଶନ । (୨) ତେଣୁ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀ ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ରାମାୟଣର ପଠନ, ପାଠନ ଓ ଆଲୋଚନା ଯେ ବିଶେଷ ପ୍ରସାର ଲାଭ କରିଥିଲା, ସେଥିରେ ସନ୍ଦେହର ଅବକାଶ ନାହିଁ । ପଣ୍ତିତମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ରାମଭକ୍ତ ଓଡ଼ିଆ କଳାକାରମାନେ ମଧ୍ୟ ରାମାୟଣର କଥାବସ୍ତୁକୁ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିର ଗାତ୍ରସ୍ଥ ସୂକ୍ଷ୍ମ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଦୃଶ୍ୟରୂପ ଦେଇଥିବାର ନିଦର୍ଶନ ଅଦ୍ୟାପି ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ । ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଶତ୍ରୁଘ୍ନେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର (୫୭୫ ଖ୍ରୀ: ଅ:), ପରଶୁରାମେଶ୍ୱର (୬୫୦-ଖ୍ରୀ:ଅ:), ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଜାଳେଶ୍ୱର (୬୫୦-ଖ୍ରୀ:ଅ:) ଓ ଅନନ୍ତ ବାସୁଦେବ ମନ୍ଦିର (୧୨୭୮-ଖ୍ରୀ:ଅ:) ତଥା ଚୌରାଶିର ବାରାହୀ ମନ୍ଦିର, ଶୁକ୍ଳେଶ୍ୱରସ୍ଥ ମଣିକର୍ଣ୍ଣିକେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର (୭ମ-ଖ୍ରୀ:ଅ:) ଗାତ୍ରରେ ରାମାୟଣର କଥାବସ୍ତୁ ଉପରେ ଆଧାରିତ ରାବଣାନୁଗ୍ରହ ମୂର୍ତ୍ତି, ମାୟାମୃଗ, ସୀତା ହରଣ, ସପ୍ତତାଳ ଭେଦ, ବାଳି ନିଗ୍ରହ ପ୍ରଭୃତି ଦୃଶ୍ୟାବଳୀ ଅଙ୍କିତ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । (୩) ସେହି ସୁଦୀର୍ଘ ପରମ୍ପରାରୁ ‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ର ସୃଷ୍ଟି ବୋଲି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ ।

ସଂସ୍କୃତ ନାଟ୍ୟସାହିତ୍ୟର ପୂର୍ବସୂରିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନାଟ୍ୟକାର ଭାସଙ୍କ (ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ୪ର୍ଥ-୫ମ ଶତାବ୍ଦୀ) ‘ଅଭିଷେକ ନାଟକ’, ମହାକବି ଭବଭୁତିଙ୍କ (୮ମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ) ‘ମହାବୀର ଚରିତ’ ଓ ‘ଉତ୍ତରରାମ ଚରିତ’, ଯଶୋବର୍ମାଙ୍କ ‘ରାମାଭ୍ୟୁଦୟ ନାଟକ’, ରାଜଶେଖରଙ୍କ (୯ମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ) ‘ବାଳ ରାମାୟଣ’, କଳଚୁରି ରାଜା ଅନଙ୍ଗ ହର୍ଷଙ୍କ ‘ଉଦାତ୍ତ ରାଘବ’ ଓ ଶକ୍ତି ଭଦ୍ରଙ୍କ ‘ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଚୂଡ଼ାମଣି’ ନଟକ ରାମଚରିତ ଉପରେ ଆଧାରିତ । (୪) ଏଥିରେ ରାମାୟଣର ଖଣ୍ତିତାଂଶ ବା ବୃହତ୍ତର ଅଂଶହିଁ ରୂପାୟିତ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ଉତ୍ତରକାଣ୍ତ ବ୍ୟତୀତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରାମାୟଣକୁ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚୋପଯୋଗୀ ନାଟ୍ୟରୂପ ଦେବାରେ ମହାକବି ମୁରାରି ମିଶ୍ରଙ୍କ ଅବଦାନ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ତେଣୁ ଭାରତର ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ, ବିଶେଷ କରି ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତ ନାଟ୍ୟ- ସାହିତ୍ୟରେ ‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ର ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମହତ୍ତ୍ୱ ରହିଛି ।

ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି-

ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସରେ ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତର କବି ଭାବେ ଅଭିହିତ । ତାଙ୍କର ସମୟ ବିଷୟରେ ମଧ୍ୟ ମତମତାନ୍ତର ରହିଛି । ମହାକବି ରାଜାନକ ରତ୍ନାକରଙ୍କ (୫୦-ଖ୍ରୀ:ଅ:) ‘ହର ବିଜୟ ମହାକାବ୍ୟ’ରେ ମୁରାରିଙ୍କ ନାମ ନିମ୍ନମତେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି-

ଅଙ୍କୋଽଥ ନାଟକ ଇବୋତ୍ତମନାୟକସ୍ୟ

ନାଶଂ କବିର୍ବ୍ୟଧିତ ଯସ୍ୟ ମୁରାରିରିତ୍‌ଥମ୍‌ ।

ଆକ୍ରାନ୍ତକୃତ୍ସ୍ନ ଭୁବନଃ କ୍ୱ ଗତଃ ସ ଦୈତ୍ୟ

ନାଥୋ ହିରଣ୍ୟ-କଶିପୁଃ ସହବନ୍ଧୁ ଭିର୍ବଃ ।। (୫)

ତେଣୁ ଆଲୋଚକମାନେ ତାଙ୍କୁ ରତ୍ନାକରଙ୍କ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ଆଉ କେତେକ ଆଲୋଚକ ତାଙ୍କୁ ଶଙ୍କରାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସମସାମୟିକ ବୋଲି ମତ ଦିଅନ୍ତି । ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଧାମରେ ଶଙ୍କରଙ୍କ (୮୨୦-ଖ୍ରୀ:ଅ:) ଦ୍ୱାରା ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ପୀଠର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଫଳରେ ସଂସ୍କୃତି ସାହିତ୍ୟର ପୁନଃପ୍ରସାର ଘଟିଥିଲା । ସେହି ସମୟରେ ହିଁ ‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ ପୁରୀରେ ଅଭିନୀତ ହୋଇଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । (୬) ତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଏହାର ଅଭିନୟ ସ୍ଥଳ, ଅବସର, ପାତ୍ରପାତ୍ରୀଙ୍କ ସଂଳାପ ଶୈଳୀ ଓ ସୂତ୍ରଧାର ପ୍ରଦତ୍ତ ନାଟ୍ୟକାରଙ୍କ ପରିଚୟ-ସୂତ୍ରରୁ ମହାକବି ମୁରାରି ଯେ ଓଡ଼ିଆ ନାଟ୍ୟକାର ଥିଲେ, ସେ ବିଷୟରେ ସନ୍ଦେହର କୌଣସି ଅବକାଶ ରହେ ନାହିଁ । ଆଲୋଚ୍ୟ ନାଟକର ପ୍ରଥମ ଶ୍ଳୋକରେ ମହାକବି ମୁରାରି ‘ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତୀ ଲୋଚନେ’ ଉଲ୍ଲେଖ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଚକାନୟନକୁ ଏବଂ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶ୍ଳୋକରେ ‘ଜଗନ୍ନିଧି’ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରିଛନ୍ତି -

(୫) ଅନର୍ଘରାଘବ ନାଟକ- ନିର୍ଣ୍ଣୟ ସାଗର ପ୍ରେସ୍‌ ସଂସ୍କରଣ. ୧୯୩୭, ପୃ-୧ ।

(୬) A. D. C. S. Mss. Vol- II, P-XV.

(୭) ଅନର୍ଘରାଘବ- ପୃଷ୍ଠା-୧, ୭ ।

ନିଷ୍କ୍ରତ୍ୟୂହମୁପାସ୍ମହେ ଭଗବତଃ କୌମୋଦକୀଲକ୍ଷ୍ମଣଃ

କୋକପ୍ରୀତିଚକୋରପାରଣପଟୁ ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମତୀଲୋଚନେ ।

ଯାଭ୍ୟାମର୍ଦ୍ଧବିବୋଧ ମୁଗ୍‌ଧମଧୁର ଶ୍ରୀ ରର୍ଦ୍ଧନିଦ୍ରୟିତୋ

ନାଭୀପଲ୍ୱଳ ପୁଣ୍ତରୀକମୃକୁଳଃ କମ୍ବୋଃ ସପତ୍ନୀକୃତଃ ।।

ବିରମତି ମହାକଳ୍ପେ ନାଭୀପଥୈକ ନିକେତନ

ସ୍ତ୍ରିଭୁବନପୁରଃ ଶିଳ୍ପୀ ଯସ୍ୟ ପ୍ରତିକ୍ଷଣମାତ୍ମଭୁଃ ।

କିମଧିକରଣଂ କୀଦୃକ୍‌ କସ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥିତିରିତ୍ୟସା-

ବୁଦରମବିଶଦ୍‌ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ତସ୍ମୈ ଜଗନ୍ନିଧୟେ ନମଃ ।। (୭)

ଏଥିରୁ କବି ମୁରାରିଙ୍କ ପଦାଙ୍କ ଅନୁସରଣ କରି କବିରାଜ ଜୟଦେବ ‘ଗୀତଗୋବିନ୍ଦ ମହାକାବ୍ୟ’ର ‘ଜୟ ଜଗଦ୍ଦୀଶ ହରେ’ ଭକ୍ତିରେ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ‘ଜଗଦୀଶ’ ଭାବେ ସ୍ତୁତି କରିଥିବାର ମନେହୁଏ ।

ସୂତ୍ରଧାର ମୂଖରେ ନାଟ୍ୟକାର ‘‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ ର ଅଭିନୟ ସ୍ଥାନ ଓ ସମୟ ବିଷୟରେ ସୂଚନା ଦେବାକୁ ଯାଇ କହିଛନ୍ତି-

‘‘ଭୋ ଭୋ ଲବଣୋଦବେଳା ବନାଳୀ ତମାଳତରୁ କନ୍ଦଳସ୍ୟ ତ୍ରିଭୁବନ ମୌଳିମଣ୍ତନ ମହାନୀଳମଣେଃ କମଳାକୁଚକଳସ କେଳିକସ୍ତୁରିକାପତ୍ରାଙ୍କୁ ରସ୍ୟ ଭଗବତଃ ପୁରୁଷୋତ୍ତମସ୍ୟ ଯାତ୍ରାୟାମୁପସ୍ଥାପନୀୟାଃ ସଭାସଦଃ’’ (୮)

ଏହି ଉଦ୍ଧୃତିରୁ ଆଲୋଚ୍ୟ ନାଟକଟି ଲବଣସାଗର ତୀରବର୍ତ୍ତୀ ମହାନୀଳମଣି ଭଗବାନ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କ ଯାତ୍ରାରେ ଅଭିନୀତ ହୋଇଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ମହାନୀଳମଣି ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କୁ ପୁରସ୍ତମ ପୁରୀ ବା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ଥ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟପ୍ରକାର ଚିନ୍ତା କରାଯାଇ ନ ପାରେ । ‘ମହାନୀଳମଣି’ ଶବ୍ଦ ପ୍ରୟୋଗ ଦ୍ୱାରା ମହାକବି ଗୋପୀନାଥ, ମାଧବ ବା କୃଷ୍ଣରୂପ କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କଠାରେ କୃଷ୍ଣତ୍ୱ ଆାରୋପ କରିଛନ୍ତି । ସେହିପରି ‘ପୁରୁଷୋତ୍ତମ’ଙ୍କ ଠାରେ ଶ୍ରୀରାମ ରୂପ ପରିକଳ୍ପିତ ହୋଇଥିବାର ମନେହୁଏ । ନାଟ୍ୟାଭିନୟର ସମୟ ବା ଅବସର ବିଷୟରେ ‘ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ସ୍ୟ ଯାତ୍ରାୟାଂ’ – ଉଲ୍ଲେଖରୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ କୌଣସି ଏକ ଉତ୍ସବରେ ଏହା ଅଭିନୀତ ହୋଇଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ଏହି ଯାତ୍ରା ଶବ୍ଦଟିର ଅର୍ଥ କରିବାକୁ ଯାଇ ଟୀକାକାର ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମିଶ୍ର (୧୬୯୦-୧୭୫୦ ଖ୍ରୀ:ଅ:) ନାଟକଟି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଅଭିନୀତ ହୋଇଥିବାର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି (୯) ‘ପୁରୁଷୋତ୍ତମ’ର ଅର୍ଥ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରକୁ ହିଁ ବୁଝାଏ । ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ପୁରୀ ପୁରାଣପ୍ରସିଦ୍ଧ ସପ୍ତପୁରୀ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ତର୍ଗତ ହୋଇ ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ମାହାତ୍ମ୍ୟ ଓ ପବିତ୍ରତା ବିଭିନ୍ନ ତନ୍ତ୍ର, ପୁରାଣ ଓ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । (୧୦) ଅନ୍ୟ କେତେକ ଆଲୋଚକଙ୍କ ଅନୁସାରେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ଥ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଯେ କୌଣସି ଉତ୍ସବ କାଳରେ, ବିଶେଷତଃ ବର୍ଷାକାଳୀନ ରଥଯାତ୍ରା ସମୟ ଅପେକ୍ଷା ବସନ୍ତକାଳୀନ ଶ୍ରୀରାମ ଜନ୍ମୋତ୍ସବ ଉପଲକ୍ଷେ ଏହି ରାମଚରିତାତ୍ମକ ଅନଘ ରାଘବ ନାଟକଟି ଅଭିନୀତ ହୋଇଥିବା ଅଧିକ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ମନେହୁଏ । କିନ୍ତୁ ଟୀକାକାର ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ତିଚା ବା ରଥଯାତ୍ରାର ନାମୋଲ୍ଲେଖ ଦ୍ୱାରା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଭାରତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଉତ୍ସବକୁ ହିଁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଛନ୍ତି ।

ସୂତ୍ରଧାରର ଉକ୍ତିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ମୌଦଗଲ୍ୟ ଗୌତ୍ରୀୟ ମହାକବି ଭଟ୍ଟ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ଥିଲେ ମୁରାରିଙ୍କ ପିତା ଏବଂ ତାଙ୍କ ମାତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ତନ୍ତୁମତୀ ।

ଅସ୍ତି ମୌଦଗଲ୍ୟ ଗୋତ୍ର ସମ୍ଭବସ୍ୟ ମହାକବେର୍ଭଟ୍ଟ ଶ୍ରୀ ବର୍ଦ୍ଧମାନ ତନ୍ୱଜନ୍ମ ନସ୍ତନ୍ତୁମତୀନନ୍ଦନସ୍ୟ ମୁରାରେଃ କୃତିରଭିନବମନର୍ଘରାଘବଂ ନାମ ନାଟକମ୍‌ । (୧୧)

ପୁନଶ୍ଚ ଆଲୋଚ୍ୟ ନାଟକରେ ବହୁ ପ୍ରଚଳିତ ଓଡ଼ିଆ ଭାବଧାରାର କେତୋଟି କଥା ଉଲ୍ଲେଖ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଭାଉଜଙ୍କୁ ପରିହାସ କରିବାରେ ବିଶେଷ ଦୋଷ ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ସେଥିପାଇଁ କୌଶିକ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କଠାରୁ ଜନକ, ଜାନକୀ ଓ ଶିବଧନୁ ବୃତ୍ତାନ୍ତ ଶୁଣିବା ପରେ ଯେତେବେଳେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଶିବଧନୁ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଅନୁଜ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ପରିହାସ ଛଳରେ କହିଛନ୍ତି- ଅଯୋନିସମ୍ଭୂତା ଆର୍ଯ୍ୟ ରାଜକନ୍ୟାଙ୍କୁ ଦେଖିବାର ଇଚ୍ଛା କ’ଣ ନାହିଁ ? (୧୨) ଏହା ଶୁଣି ଶ୍ରୀରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ପ୍ରତି ସ୍ନେହମିଶ୍ରିତ କୋପ କଟାକ୍ଷପାତ କରିଛନ୍ତି । ଓଡ଼ିଶାରେ କଥାକଥାକେ ତେତିଶ କୋଟି ଦେବତାଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାର ଯେଉଁ ପ୍ରଥା ରହିଛି ତାହା ନାଟକର କଞ୍ଚୁକୀ ମୁଖରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି । (୧୩) ତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ରାବଣର କୈଳାସ ଉତ୍ପାଟନ, ନାରୀମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳସୂଚକ ହୁଳହୁଳିଧ୍ୱନି, ଅପରିଣତ ବ୍ୟକ୍ତିର ବୟସ୍କଜନୋଚିତ ଉକ୍ତି, ଶୁଖିଲାରେ କଳି କରିବା, ଏକା ଟେକାକେ ଦୁଇଟି ଶିକାର, ବିଛାମନ୍ତ୍ର ନ ଜାଣି ସାପ ଲାଙ୍ଗୁଡ଼ରେ ହାତଦେବା, ଭାଗ୍ୟରେ ଥିବାରୁ ବଞ୍ଚିଗଲି ପ୍ରଭୃତି ଲୋକୋକ୍ତିର ଉଲ୍ଲେଖ ଦ୍ୱାରା କବି ମୁରାରି ନିଜର ପାରମ୍ପରିକ ଦେଶୀୟ ସୂକ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ରୂପ ଦେଇଥିବାର ମନେହୁଏ । (୧୪)

‘ବାଳବାଲ୍ମୀକି’ ନାମରେ ସୁବିଦିତ ମହାକବି ମୃରାରି ରାମାୟଣ କଥାବସ୍ତୁକୁ ନାଟ୍ୟରୁପ ଦେଇଥିବାର ସୂତ୍ରଧାର ମୁଖରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

ତତ୍ତାଦୃଗୁଜ୍ଜ୍ୱଳ କକୁସ୍ଥ କୁଳପ୍ରଶସ୍ତି ସୌରଭ୍ୟ ନିର୍ଭର ଗଭୀରମନୋହରାଣି ।

ବାଲ୍ମୀକି ବାଗମୃତକୂପନିପାନ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ମେତାନି ବିଭ୍ରତି ମୁରାରି କବେର୍ବଚାଂସି ।। (୧୫)

(୧୫) ଅନର୍ଘରାଘବ - ପୃ-୧-୧୨ ।

ମହର୍ଷି ବାଲ୍ମୀକିଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ବହୁ କବି ବହୁଭାବରେ ରାମାୟଣ-କଥାକୁ ଲୋକସମାଜରେ ପ୍ରଚାର କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ମହାକବି ମୁରାରି ସ୍ୱମନୋଭାବ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇ ନମ୍ରତାର ସହିତ କହିଛନ୍ତି ଯେ - ‘ରାମ ଚରିତ’ର ପୁନଃ ପୁନଃ ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ଗାୟନଦ୍ୱାରା ଲୋକ ଏହି ସଂସାର ବନ୍ଧନରୁ ମୁକ୍ତିଲାଭ କରିଥାଏ । ତେଣୁ ରାମାୟଣ ଓ ରାମନାମରେ ପୁନରୁକ୍ତି ବା ଅତ୍ୟୁକ୍ତିର ଅବକାଶ ନାହିଁ -

ଯଦି କ୍ଷୁଣ୍ଣଂ ପୁର୍ବୈରିତି ଜହତି ରାମସ୍ୟ ଚରିତଂ

ଗୁଣୈରେତ ବବଦ୍‌ଭିର୍ଜଗତି ପୁନରନ୍ୟୋ ଜୟତିକଃ ।

ସ୍ୱମାତ୍ମାନଂ ତତ୍ତଦ୍‌ଗୁଣଗରିମଗମ୍ଭୀର ମଧୁର-

ସ୍ଫୁରଦ୍‌ବାଗ୍‌ବ୍ରହ୍ମାଣଃ କଥମୁପ କରିଷ୍ୟନ୍ତି କବୟଃ ।। (୧୬)

(୧୬) ଅନର୍ଘରାଘବ -ପୃ-୧-୯ ।

ନାଟକର କଥାବସ୍ତୁ :

ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ସାତୋଟି ଅଙ୍କରେ ବିଭକ୍ତ ‘ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକ’ରେ ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣର ଉତ୍ତରକାଣ୍ତ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଛଅଟି କାଣ୍ତର ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ନାଟ୍ୟରୂପ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ତପୋବନ ଗମନଠାରୁ ଅଯୋଧ୍ୟା ରାଜସିଂହାସନରେ ଅଭିଷିକ୍ତ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଘଟଣାବଳୀ ରୂପାୟିତ ହୋଇଛି ।

ପ୍ରଥମ ଅଙ୍କରେ ରାଜା ଦଶରଥ ଓ ମୁନି ବାମଦେବ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରି ରଙ୍ଗମଞ୍ଚରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେବା ପରେ ପ୍ରତିହାରୀ, ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଆଗମନ ସମ୍ବାଦ ଜଣାଇଛି । ବାମଦେବ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କୁ ବୈଦିକ ରୀତିରେ ସ୍ୱାଗତ କରି ମଞ୍ଚ ଉପରକୁ ପାଛୋଟି ଆଣିଛନ୍ତି । ପରସ୍ପରର କୁଶଳ ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ପରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଯଜ୍ଞକାର୍ଯ୍ୟର ସଫଳତା ପାଇଁ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟ ନିମିତ୍ତ ଦଶରଥଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛନ୍ତି । ଯଜ୍ଞ ବିରୋଧୀ ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ସଂହାର କରିବା ପାଇଁ ରାଜା ଦଶରଥ ରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ତପୋବନକୁ ପ୍ରେରଣ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ନେଇ ଅଙ୍କଟି ‘ମୁନୀନ୍ଦ୍ର ସମ୍ବାଦ’ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଙ୍କର ଆରମ୍ଭରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଶିଷ୍ୟ ଶୁନଃଶେପ ଓ ପଶୁମେତ୍ର ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି ସେଥିରେ ତପୋବନକୁ ଆସିବାବେଳେ ମଧ୍ୟ ପଥରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପାଦସ୍ପର୍ଶରେ କିପରି ସିଦ୍ଧାଶ୍ରମବାସିନୀ ଗୌତମ-ଶାପଗ୍ରସ୍ତା ପାଷାଣୀ ଅହଲ୍ୟା ଶାପମୁକ୍ତା ହୋଇ ଦିବ୍ୟରୂପ ଲାଭ କରିଛନ୍ତି – ତାହାର ବିଶଦ ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି । ପ୍ରସଙ୍ଗକ୍ରମେ ରାଜା ବାଳୀ, ସୁଗ୍ରୀବ, ରାବଣ, ହନୁମାନ ଓ ତାଡ଼କା ପ୍ରଭୃତିଙ୍କର ଇତିହାସ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ତପୋବନର ପ୍ରାକୃତିକ ଦୃଶ୍ୟ ଉପଭୋଗ କରୁଥିବାବେଳେ ସାୟଂକାଳ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛି । ସନ୍ଧ୍ୟା ହେବାରୁ ସୁବାହୁ, ମାରୀଚାଦି ରାକ୍ଷସମାନଙ୍କ ସହିତ ତାଡ଼କା ଅସୁରୀ ଆଶ୍ରମରେ ପହଞ୍ଚି ଆକ୍ରମଣ ଆରମ୍ଭ କରିଦେବାର ଆଶ୍ରମବାସୀ ଭୟଭୀତ ହୋଇ ଚିତ୍କାର କରିଛନ୍ତି-। ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଆଦେଶରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ସ୍ତ୍ରୀ-ବଧ ନିମିତ୍ତ ଅନିଚ୍ଛୁକ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ମହତ୍‌ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ବାୟବ୍ୟାସ୍ତ୍ର ଦ୍ୱାରା ତାଡ଼କା ଓ ସୁବାହୁ ପ୍ରଭୃତିଙ୍କୁ ସଂହାର କରିଛନ୍ତି । ତପୋବନରେ ଶାନ୍ତି ଫେରି ଆସିଛି । ଯଜ୍ଞ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ ହୋଇଛି । ଏହାପରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ମିଥିଳାର ରାଜା ଜନକଙ୍କ କନ୍ୟା ଜାନକୀଙ୍କ ସ୍ୱୟମ୍ବର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିବା ‘ଧନୁଭଙ୍ଗ’ ଉତ୍ସବ ଦେଖିବାକୁ ଯାଇଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବୀରତ୍ୱ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଅଙ୍କଟିର ନାମ ‘କୌମାର ବିକ୍ରମ’ ରଖାଯାଇଛି ।

ତୃତୀୟ ଅଙ୍କର ଆରମ୍ଭରେ କଞ୍ଚୁକୀ ଓ ସଖୀ କଳହଂସିକା ରଙ୍ଗମଞ୍ଚରେ ଉପନୀତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଉଭୟଙ୍କ କଥୋପକଥନରେ ରାଜକୁମାରୀ ସୀତାଙ୍କ ବିବାହ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଓ ରାବଣର ସୀତାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିବାର ଅଭିଲାଷ ସୂଚିତ ହୋଇଛି । ଏହାପରେ ଋଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଓ ପୁରୋହିତ ଶତାନନ୍ଦଙ୍କ ସହିତ ରାଜା ଜନକ, ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ସ୍ୱାଗତ କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ରୂପ ଓ ଗୁଣରେ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇ ସୀତା ବିବାହ ନିମିତ୍ତ ଶିବଧନୁ ଭଙ୍ଗ ସ୍ୱରୂପ କାର୍ଯ୍ୟର କଠିନତାକୁ ସ୍ମରଣ କରି ଜନକ ବିଶେଷ ଲଜ୍ଜା ଓ ଦୁଃଖ ଅନୁଭବ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ସମୟରେ ରାବଣର ଦୂତ, ପୁରୋହିତ ଶୌଷ୍କଳ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ରାବଣ ସହିତ ସୀତାଙ୍କ ବିବାହ ପ୍ରସ୍ତାବ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ ଜଣାଇଛନ୍ତି । ପରସ୍ପର କଥୋପକଥନ ମଧ୍ୟରେ ଶୌଷ୍କଳ କ୍ରୋଧାନ୍ୱିତ ହୋଇ ରାବଣ ଭଳି ବୀରଦ୍ୱାରା ଶିବଧନୁ ଭଙ୍ଗ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି । ଶୌଷ୍କଳଙ୍କ ରାବଣ ପ୍ରଶସ୍ତି ଶୁଣିବା ପରେ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ପରିଶେଷରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ନିଜର ଶକ୍ତିପରୀକ୍ଷା ସ୍ୱରୂପ ଶିବଧନୁଭଙ୍ଗ ଭଳି ଅଭୁତପୂର୍ବ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସହିତ ସୀତା ଏବଂ ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ଭରତ ଓ ଶତ୍ରୁଘ୍ନଙ୍କ ସହିତ ଯଥାକ୍ରମେ ଊର୍ମିଳା, ମାଣ୍ତବୀ ଓ ଶ୍ରୁତକୀର୍ତ୍ତିଙ୍କ ବିବାହ ପ୍ରସ୍ତାବ ସ୍ୱୀକୃତ ହୋଇଛି । ରାଜା ଦଶରଥଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ପୁରୋହିତ ଶତାନନ୍ଦ ଅଯୋଧ୍ୟା ଯାତ୍ରା କରିବା ପରେ ଅସଫଳମନା ଶୌଷ୍କଳ ହତାଶଭାବେ ପ୍ରତିଶୋଧର ଧମକ୍‌ ଦେଇ ମନ୍ତ୍ରୀ ମାଲ୍ୟବାନଙ୍କୁ ସମସ୍ତ ଘଟଣା ଜଣାଇବା ନିମିତ୍ତ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଅଙ୍କଟି ‘ପିନାକ ଧନୁ ଭଙ୍ଗ’ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି ।

ଚତୁର୍ଥ ଅଙ୍କରେ ରାବଣର ମନ୍ତ୍ରୀ ମାଲ୍ୟବାନ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛି । ସାରାରାତି ଉନ୍ନିଦ୍ର ରହି ସେ ମନେ ମନେ ବହୁ କଥା ଭାବିଛନ୍ତି । ସୀତାଙ୍କୁ ରାବଣର ପତ୍ନୀ କରିବା ନିମିତ୍ତ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଯୋଜନା ପଣ୍ତ ହୋଇଯିବାର ଦେଖି ସେ ବିଶେଷ ଅନୁତାପ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ସମୟରେ ଚର ରୂପେ ଯାଇଥିବା ସୂର୍ପଣଖା ବିଦେହରୁ ଫେରି ମାତାମହ ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ଙ୍କୁ ରାମ ସୀତାଙ୍କ ବିବାହ ଓ ମିଳନ ବିଷୟ ଜଣାଇଛି । ତା’ର ବକ୍ତବ୍ୟରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଲୋକୋତ୍ତର ଗୁଣ ଓ ଅଦ୍‌ଭୁତ କାର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରଶଂସା ଭରି ରହିଛି ।

ମାଲ୍ୟବାନ ଜାଣେ ଯେ ପ୍ରତିଶୋଧପରାୟଣ ରାବଣ ରାମ ସୀତାଙ୍କୁ ପରସ୍ପରଠାରୁ ବିଚ୍ଛିନ୍ନ କରବା ପାଇଁ ନିଶ୍ଚୟ ଯତ୍ନ କରିବ । ମାଲ୍ୟବାନ ସୂର୍ପଣଖାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି ଯେ, ସେ କୈକେୟୀଙ୍କ ଦାସୀ ମନ୍ଥରାର ଛଦ୍ମବେଶ ଧାରଣ କରି ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବନ ଗମନ ନିମିତ୍ତ ବିଶେଷ ଚେଷ୍ଟା କରିବ । ଏହା ଫଳରେ ବନବାସୀ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ଅସୁରୀ-ମାୟାରେ ଆଚ୍ଛନ୍ନ ରଖି ସୀତାଙ୍କୁ ଅପହରଣ କରିନେବା ବେଶ୍‌ ସହଜ ହେବ । ସୂର୍ପଣଖାଠାରୁ ପରଶୁରାମ ମିଥିଳାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବାର ଖବର ପାଇ ମାଲ୍ୟବାନ ଅଧିକ ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଛନ୍ତି, କାରଣ ଏହାଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କ ଚକ୍ରାନ୍ତକୁ ରୂପ ଦେବାପାଇଁ ଯଥେଷ୍ଟ ସୁଯୋଗ ମିଳିବ ।

ମିଥିଳାରେ ପରଶୁରାମ ଓ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବାଗ୍‌ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ପ୍ରବଳ ଯୁଦ୍ଧ ହୋଇଛି । ସେହି ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାଜିତ ହୋଇ ପରଶୁରାମ ବନ ଗମନ କରିଛନ୍ତି । ଏହାପରେ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି ଜନକ ଓ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର । ରାଜା ଦଶରଥ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜସିଂହାସନରେ ଅଭିଷେକ କରାଇବାର ଅଭିଳାଷ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ସମୟରେ ମନ୍ଥରାକୁ ନେଇ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ରାଜା ଦଶରଥଙ୍କୁ ମଧ୍ୟମା ରାଣୀ କୈକେୟୀଙ୍କ ଲିଖିତ ପତ୍ରଟି ମନ୍ଥରା ଜନକଙ୍କୁ ଦେଇଛି । ସେଥିରେ କୈକେୟୀ ପୂର୍ବ ପତିଶ୍ରୁତି ଅନୁସାରେ ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ବର୍ଷ ବନବାସ ଓ ଭରତଙ୍କ ରାଜ ସିଂହାସନ ଲାଭ ନିମିତ୍ତ ବର ଦୁଇଟି ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛନ୍ତି । ଜନକ ଓ ଦଶରଥ ପତ୍ର ପାଠମାତ୍ରେ ମୂର୍ଚ୍ଛିତ ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀରାମ ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗର ସୂଚନା ଦେବା ନିମିତ୍ତ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ସୀତାଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇଛନ୍ତି । ଶେଷରେ ଜନକଙ୍କ ଦେଖାଶୁଣାରେ ପିତାଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ କରି ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ବନ ଗମନ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଅଙ୍କଟିର ‘ଦଶରଥ ବିପ୍ରଲମ୍ଭ’ ବୋଲି ନାମକରଣ କରାଯାଇଛି ।

ପଞ୍ଚମ ଅଙ୍କର ଆରମ୍ଭରେ ଜାମ୍ବବାନ ଓ ତପସ୍ୱିନୀ ଶ୍ରବଣା ସମ୍ବାଦରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ପତ୍ନୀ ଓ ଅନୁଜଙ୍କ ସହିତ ଗଙ୍ଗାତୀରସ୍ଥ ବନଭୂମିରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବାର ସୂଚନା ମିଳିଛି । ସେମାନେ ଗୁହ ଶବରର ନୌକାରେ ଗଙ୍ଗାନଦୀ ପାର ହୋଇ ଚିତ୍ରକୂଟ ଯାଇଛନ୍ତି । ସେଠାରେ ଦଶରଥଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ବାଦ ନେଇ ଭରତ ପ୍ରମୂଖ ଅଯୋଧ୍ୟାବାସୀ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ପାଦୁକା ନେଇ ଅଯୋଧ୍ୟାବାସୀଙ୍କ ସହିତ ଭରତ ନନ୍ଦୀଗ୍ରାମ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିବା ପରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଖର, ଦୂଷଣ ବିରାଧ ପ୍ରଭୃତି ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧରେ ହରାଇ ପିତାଙ୍କ ଅନ୍ତ୍ୟେଷ୍ଟି କୃତ୍ୟ ପାଳନ କରିଛନ୍ତି । ଏହାପରେ ସେମାନେ ବିନ୍ଧ୍ୟାଟବୀଆଡ଼କୁ ଯିବା ବାଟରେ ଧରାଧର ନାମକ କାକ ସୀତାଙ୍କ ସ୍ତନଦ୍ୱୟ ବିଦାରଣ କରିବାକୁ ଶ୍ରୀରାମ ଐଷିକାସ୍ତ୍ରରେ ତା’ର ଚକ୍ଷୁ ନଷ୍ଟ କରିଦେଇଛନ୍ତି । ପଞ୍ଚବଟୀ ନିବାସ କାଳରେ ସୂପର୍ଣଖାର ଯୌନ ଆବେଦନ ଓ ଅମାନବିକ ସ୍ୱଭାବରେ ଅତିଷ୍ଠ ହୋଇ ଅଗ୍ରଜଙ୍କ ଆଦେଶରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ତା’ର ନସା, କର୍ଣ୍ଣ ଛେଦନ କରିଛନ୍ତି । ଭଗ୍ନୀର ଏହି ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାରେ କ୍ରୂଦ୍ଧ ହୋଇ ଖର, ଦୁଷଣ, ବିରାଧାଦି ରାକ୍ଷସଗଣ କପିରାଜ ବାଳୀଙ୍କ ପରୋକ୍ଷ ସାହାଯ୍ୟରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସହିତ ଯୁଦ୍ଧରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଛନ୍ତି । ତାପସୀ ଶ୍ରବଣା ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସ୍ୱାଗତ ସମ୍ବର୍ଦ୍ଧନ ପାଇଁ ସୃଗ୍ରୀବ ନିକଟକୁ ଯାଇଛନ୍ତି ।

ପଞ୍ଚବଟୀର ଘଟଣାବଳୀ ସୂର୍ପଣଖାଠାରୁ ଶୁଣିବା ପରେ ରାବଣ କପଟ ପରିବ୍ରାଜକ ବେଶରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଛି । ଅନ୍ତରାଳରେ ଥାଇ ଜାମ୍ବବାନ ପରିବ୍ରାଜକବେଶୀ ରାବଣ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ କଥୋପକଥନ ଶୁଣୁଥିବାବେଳେ ଜଟାୟୁ ରାମ ସୀତାଙ୍କୁ ସ୍ୱାଗତ ଜଣାଇବା ପାଇଁ ଆସିଛି-। ବାଟରେ ଜାମ୍ବବାନକୁ ସେହି ବନରେ ରାକ୍ଷସ ରାବଣ ଓ ମାରୀଚ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବାର ଜଣାଇଛି । ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କୁ ଏହି ବିପଦର ସୂଚନା ଦେବା ପାଇଁ ଜାମ୍ବବାନ ଦ୍ରୁତ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରିଛନ୍ତି । ପଞ୍ଚବଟୀ ଆଶ୍ରମରୁ ସୀତା ଅପହୃତା ହେବାର ଦେଖି ଜଟାୟୁ ରାବଣର ଅନୁଗମନ କରିଛି ।

ଏହାପରେ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣ ସୀତାଙ୍କ ଅନ୍ୱେଷଣରେ ନିଷ୍ଫଳ ହୋଇ ବୁଲୁ ବୁଲୁ ପ୍ରଥମେ ମୃତ ଜଟାୟୁକୁ ଦେଖିଛନ୍ତି । ପୁଣି କିଛିଦୂର ଯାଇ କବନ୍ଧ ଦ୍ୱାରା ଆକ୍ରାନ୍ତ ବନ୍ଧୁ ନିଷାଦରାଜ ଗୁହକଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଛନ୍ତି । ଋଷ୍ୟମୂକ ଯାଇ ଗୁହକର ପ୍ରଚେଷ୍ଟାରେ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମିତ୍ରତା ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଛି । ସପ୍ତଶାଳ ଭେଦ ଓ ଦୁନ୍ଦୁଭିର କଙ୍କାଳରୂପ ମହାବୃକ୍ଷ ନଷ୍ଟଭ୍ରଷ୍ଟ ହେବା ଘଟଣାରେ ଉତ୍ତେଜିତ ହୋଇ ବାଳୀ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସହିତ ଯୁଦ୍ଧ କରି ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଛନ୍ତି । କିସ୍କିନ୍ଧା ରାଜସିଂହାସନରେ ସୁଗ୍ରୀବ ଅଭିଷିକ୍ତ ହେବା ପରେ ସୀତାଙ୍କ ଅନ୍ୱେଷଣ ନିମିତ୍ତ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ପ୍ରତିଶ୍ରୃତି ଦେଇଛନ୍ତି । ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କ ଅଭିଷେକୋତ୍ସବ ଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ସମସ୍ତେ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି ଅଙ୍କଟି ‘ସୁଗ୍ରୀବାଭିଷେକ’ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି ।

ଷଷ୍ଠ ଅଗରେ ମନ୍ତ୍ରୀ ମାଲ୍ୟବାନ ହନୁମାନ ଦ୍ୱାରା ଲଙ୍କା ଦହନ ଘଟଣାର ପରିଣତି ଚିନ୍ତା କରୁଥିବାବେଳେ ରାବଣର ଦୂତ ସାରଣଙ୍କଠାରୁ ସମୁଦ୍ରରେ ସେତୁ ନିର୍ମାଣ କରି ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସେନାବାହିନୀ ଲଙ୍କା ଅଭିଯାନରେ ଆସୁଥିବାର ସମ୍ୱାଦ ପାଇଛନ୍ତି । ସାରଣ କହିଛନ୍ତି ନ୍ୟାୟପରାୟଣ ଅନୁଜ ବିଭୀଷଣ ରାବଣ ଦ୍ୱାରା ଭର୍ତ୍ସିତ ହୋଇ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କଠାରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଇଛନ୍ତି । ଏହି ସମୟରେ ଅନ୍ୟତମ ଦୂତ ଶୁକ ପ୍ରବେଶ କରି ଜଣାଇଛନ୍ତି ଯେ ଶ୍ରୀ ରାମ ବାହିନୀ ସୁବଳ ଗିରିରେ ଶିବିର ସ୍ଥାପନ କରିସାରିଲେଣି । ଏହାପରେ ନରାନ୍ତନି, କୁମ୍ଭକର୍ଣ୍ଣ, ଓ ମେଘନାଦ ପ୍ରଭୃତି ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ସହିତ ଯୁଦ୍ଧରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିବା ପରେ ରାବଣର ଯୁଦ୍ଧଯାତ୍ରା, ମାଲ୍ୟବାନଙ୍କର ରାବଣକୁ ଅନୁଗମନ କରିବା, ରାମ ରାବଣ-ଯୁଦ୍ଧ ଓ ରାବଣର ମୃତ୍ୟୁ ବିବରଣ ରତ୍ନଚୂଡ଼ ଓ ହେମାଙ୍ଗଦଙ୍କ କଥୋପକଥନରେ ସୂଚିତ ହୋଇଛି । ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ଦେବଗନ୍ଧର୍ବାଦିଙ୍କୁ ମୁକ୍ତି ଦେଇ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଲଙ୍କାର ରାଜସିଂହାସନରେ ବିଭୀଷଣଙ୍କୁ ଅଭିଷେକ କରିଛନ୍ତି । ଏହି ଅଙ୍କଟିର ନାମ ‘ଦଶଗ୍ରୀବ ନିଗ୍ରହ’ ରଖାଯାଇଛି ।

ସପ୍ତମ ଅଙ୍କରେ ଅଗ୍ନିପରିଶୁଦ୍ଧା ସୀତା, ଅନୁଜ ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ବୀର ସୁଗ୍ରୀବ ଓ ବିଭୀଷଣଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର କୁବେର ପ୍ରଦତ୍ତ ପୁଷ୍ପକ ବିମାନରେ ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କ ଯାନ ମେରୁ, ସିଂହଳ, ମଳୟ, ପ୍ରସବଣ, ଗୋଦାବରୀ, ମାଲ୍ୟବନ୍ତ, କୁଣ୍ତୀନପୁର, କାଞ୍ଚୀ, ଉଜ୍ଜୟିନୀ, ମାହିଷ୍ମତୀ, ଯମୁନା, ଗଙ୍ଗା, ବାରାଣସୀ, ମିଥିଳା, ଚମ୍ପା, ପ୍ରୟାଗ ଉପର ଦେଇ ଉଡ଼ି ଉଡ଼ି ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ବଶିଷ୍ଠ, ଭରତ ଓ ଶତ୍ରୁଘ୍ନ ପ୍ରମୁଖଙ୍କ ସହିତ ଅଯୋଧ୍ୟାବାସୀ ସେମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱାଗତ ଜଣାଇଛନ୍ତି । ଶୁଭ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜସିଂହାସନରେ ଅଭିଷିକ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଏହି ଅଙ୍କଟି ‘ନାୟକାନନ୍ଦ’ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି ।

ବିଷୟବସ୍ତୁର ନାଟକୀୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ -

ସଂସ୍କୃତ ରାମାୟଣ ସପ୍ତକାଣ୍ତ ଓ ୬୦୬ ସର୍ଗରେ ବିଭକ୍ତ । ବାଳକାଣ୍ତର ତେଇଶରୁ ଛୟାଳିଶ ସର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ମହର୍ଷି ବାଲ୍ମୀକି ତାଡ଼କାବଧ, ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ଅସ୍ତ୍ରଶିକ୍ଷା, ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଯଜ୍ଞରକ୍ଷା, ମିଥିଳା ଯାତ୍ରା, ଯାତ୍ରାପଥରେ କୌଶିକଙ୍କ ମୁଖରେ କୁଶ, ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର, ଗଙ୍ଗା, ଉମା, କୁବେର, ସାଗର, ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶ, ସମୁଦ୍ର ମନ୍ଥନାଦି ବିବରଣ ଦେବା ପରେ ୪୭ ଓ ୪୮ ସର୍ଗ ଦୁଇଟିରେ ସିଦ୍ଧାଶ୍ରମବାସୀ ଗୌତମ ଓ ଅହଲ୍ୟାଙ୍କ ପରିଚୟ, ଗୌତମଙ୍କ ଶାପ ଓ ଅହଲ୍ୟା ନିସ୍ତାର ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଶାପଗ୍ରସ୍ତା ଅହଲ୍ୟାଙ୍କ ମୁକ୍ତି ଘଟଣାଟି ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି । ବିଦେହ ନଗରରେ ପ୍ରବେଶ ପୂର୍ବରୁ ଶ୍ରୀରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଓ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଗଙ୍ଗା ପାରି ହେବା ବିଷୟଟି ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇନାହିଁ । ଏହାର ପ୍ରଥମ ଅଙ୍କରେ ବାଳକାଣ୍ତର ୧୭ ରୁ ୨୧ ସର୍ଗର ବିଷୟକୁ ନାଟ୍ୟରୂପ ଦିଆଯାଇଛି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଙ୍କରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ଶିଷ୍ୟ ଶୂନଃଶେଫ ଓ ପଶୁମେତ୍ରଙ୍କ କଥୋପକଥନରେ ବାଳୀବଧର କାରଣ ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି । ସେଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ରାକ୍ଷସରାଜ ରାବଣ ସହିତ ବାଳୀର ମିତ୍ରତା ବଢ଼ୁଥିବାର ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ମନ୍ତ୍ରୀ ଜାମ୍ବବାନ ବାଳୀଙ୍କୁ ସତର୍କ ରହିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦେବାକୁ ଯାଇ କହିଛନ୍ତି ଯେ, ରାବଣ ସହିତ ମିତ୍ରତା ସ୍ଥାପନ କରିବା ଉଚିତ୍‌ ନୁହେଁ । କାରଣ ରାକ୍ଷସଗୁଡ଼ାକ ମାୟାବୀ । ତୁମ୍ଭେ ଇନ୍ଦ୍ରପୁତ୍ର ହୋଇଥିବାରୁ ରାବଣ ତୁମର ପିତୃ-ବୈରୀ । ତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ସେ ଏପରି କୌଣସି ବିଶ୍ୱବିଜୟୀ ବୀର ନୁହେଁ ଯେ, ତାହା ସହିତ ମିତ୍ରତା ସ୍ଥାପନ ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ତୁମ ବାହୁମୂଳର (କାଖ) ଚାପ ସହି ନ ପାରି ତଳକୁ ଗଳି ପଡ଼ିବାରୁ ରାବଣର ଅଧିକ ପୌରୁଷ ବୋଲି କିଛି ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ, ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟସ୍ତ ଏକ ରାଷ୍ଟ୍ରରେ ରହୁଥିବାରୁ ସୁରାସୁର ବିଜୟୀ ରାବଣ ସହିତ ମିତ୍ରତା କେବଳ ଅନର୍ଥକର ମନେହୁଏ । ପୁଲସ୍ତ୍ୟ ପୁତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ବନ୍ଧୁତା କେବଳ ହିତକର ନୁହେଁ । କାରଣ, ପୁଲସ୍ତ୍ୟ ପୁତ୍ର ଧନାଧିପତି କୁବେର ଓ ତ୍ରିପୁରାନ୍ତକ ଶିବ ଦୁହେଁ କୈଳାସରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶିବଙ୍କର ଯେଉଁ ଦାରିଦ୍ର୍ୟକୁ ସେହି ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ରହିଛି । କୁବେର ସାମାନ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ ଓ ସହାନୁଭୁତି ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ ଶିବଙ୍କ ଦୁରବସ୍ଥାର କ’ଣ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟି ନ ଥାନ୍ତା ? ନିଶ୍ଚୟ ଘଟିଥାନ୍ତା । କିନ୍ତୁ ସେଭଳି ଉପକାର କରିବାର ମନୋବୃତ୍ତି ଓ ଭ୍ରାତୃପ୍ରୀତି ଥିଲେ ତ ? ତେଣୁ ପୁଲସ୍ତ୍ୟର ଅନ୍ୟତମ ପୁତ୍ର ରାବଣ ସହିତ ବନ୍ଧୁତା କରିବା କେତେଦୂର ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ତାହା ବିଚାରଣୀୟ-।

କିନ୍ତୁ ଜାମ୍ବବାନର ପରାମର୍ଶକୁ ବୃଦ୍ଧଜନୋଚିତ ନିରର୍ଥକ ମନେକରି ବାଳୀରାଜା ଉପହାସ କରିବାରୁ ଅପମାନିତ ହୋଇ ସେ ଓ ସୁଗ୍ରୀବ ବୀର ହନୁମାନ ସହିତ ଋଷ୍ୟମୁକ ପର୍ବତ ଦୁର୍ଗକୁ ପଳାଇଗଲେ । ଏହା ଜାଣିପାରି ରାବଣ ମିତ୍ର ବାଳୀକୁ ସ୍ୱପକ୍ଷ ଭୟରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ ଖର, ଦୂଷଣ, ତ୍ରିଶିରାଦିଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଏକ ବିରାଟ ସେନାବାହିନୀକୁ ସମୁଦ୍ରର ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ଅବସ୍ଥାପନ କରିଥିଲା । ଶୁନଃଶେଫ କହିଲେ – ସେହି ସେନାବାହିନୀରେ ଥିବା ଯକ୍ଷ ସୁକେତୁ ସୁତା ତାଡ଼କା ରାକ୍ଷସୀ ମନୁଷ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭ୍ରମଣ କରିବାର କୌତୁକରେ ଆମର ଏଇ ବନଭୂମିରେ ଭ୍ରମଣ କରୁଛି । ଶ୍ରୌତଯଜ୍ଞ ନିର୍ବିଘ୍ନରେ ସମାପନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ସେହି ରାକ୍ଷସୀର ଉତ୍ପୀଡ଼ନ ଭୟରେ କୁଳପତି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କୁ ଏହି ସିଦ୍ଧାଶ୍ରମକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରି ଆଣିଛନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଙ୍କରେ ବାଳକାଣ୍ତର ୨୨ ରୁ ୪୮ ସର୍ଗ ଏବଂ ତୃତୀୟ ଅଙ୍କରେ ୬୫ ସର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ନାଟ୍ୟରୂପ ଦିଆଯାଇଛି ।

ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ଚତୁର୍ଥ ଅଙ୍କରେ ବାଳକାଣ୍ତର ସତଷଠିରୁ ପଚସ୍ତରି ସର୍ଗ ଓ ଛସ୍ତରି ସର୍ଗର ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ବ୍ୟତୀତ ଅଯୋଧ୍ୟାକାଣ୍ତର ଆରମ୍ଭରୁ ଛତିଶ ସର୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟକୁ ରୂପାୟିତ କରିଛନ୍ତି । ମୂଳ ସଂସ୍କୃତ ରାମାୟଣରେ ଶ୍ରୀରାମାଦିଙ୍କର ବିବାହ ପରେ ଦଶରଥ ମହା ଆଡ଼ମ୍ବରରେ ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ପୂର୍ବରୁ ମିଥିଲାରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କର ଜାମଦଗ୍ନ୍ୟ ପରଶୁରାମଙ୍କ ସହିତ ଭେଟ ହୋଇଥିବାର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି । ଶ୍ରୀରାମ ଧନୁଭଙ୍ଗ ଦ୍ୱାରା ପରଶୁରାମଙ୍କ ପରାଜିତ କରିଛନ୍ତି । ଏହାପରେ ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜସିଂହାସନରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ଅଭିଷେକ ପୂର୍ବରୁ ମନ୍ଥରାର ପ୍ରରୋଚନାରେ କୈକେୟୀ ଦଶରଥଙ୍କୁ ସୀତା ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ବକ୍ଷ ବନବାସ ଓ ସ୍ୱପୁତ୍ର ଭରତର ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ସ୍ୱରୂପ ଦୁଇଟି ବର ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛନ୍ତି । ଶେଷରେ ପିତାମାତାଙ୍କ ସହିତ ସମଗ୍ର ଅଯୋଧ୍ୟାବାସୀଙ୍କୁ ଶୋକସନ୍ତପ୍ତ କରାଇ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର, ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ବନଗମନ କରିଛନ୍ତି । ଏ ସମୟ ବିଷୟ ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକର ଚତୁର୍ଥ ଅଙ୍କରେ ଯେପରି ନାଟକୀୟ ରୀତିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ତାହା ଆଧୁନିକ ନାଟକର ରହସ୍ୟ ରୋମାଞ୍ଜଠାରୁ କୌଣସି ଗୁଣରେ ନ୍ୟୁନ ନୁହେଁ । ନାଟ୍ୟକାରଙ୍କ ଅନୁସାରେ ମିଥିଳାରେ ବିବାହୋତ୍ସବ ପୂର୍ବରୁ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ପରଶୁରାମଙ୍କ ବୀରତ୍ୱ ବିଷୟରେ ତୀବ୍ର ବଚସା ହୋଇଛି ଏବଂ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପରଶୁରାମ ପରାଜିତ ହୋଇ ବନକୁ ପ୍ରସ୍ଥାନ କରିଛନ୍ତି । ବିବାହୋତ୍ସବ ସମ୍ପାଦିତ ହେବା ପରେ ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ ପୂର୍ବରୁ ରାଜା ଦଶରଥ ଜନକଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଆଲୋଚନା କରିଥିଲେ । ଏହି ଘଟଣାବଳୀର ଅନ୍ତରାଳରେ ରାକ୍ଷସରାଜ ରାବଣର ମନ୍ତ୍ରୀ ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ ଏକ ବିରାଟ ଚକ୍ରାନ୍ତର ଆୟୋଜନ କରିଛନ୍ତି । ସୂର୍ପଣଖା ମିଥିଳାରୁ ଫେରି ମାଲ୍ୟବାନଙ୍କୁ ଉତ୍ତେଜିତ କରିବା ପାଇଁ କହିଛି ଯେ, ବଳାତ୍କାର ବିନା ପୌଲସ୍ତ୍ୟଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଜନକ ନନ୍ଦିନୀ ସୀତାଙ୍କୁ ପାଇବା କଷ୍ଟକର । ଏହା ଶୁଣି ମାଲ୍ୟବାନ କହିଛନ୍ତି- ବର୍ତ୍ତମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ସୀତାଙ୍କୁ ନେଇଆସିବା ଆଦୌ ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ସୀତା-ଲାଭ ନିମିତ୍ତ ଅନ୍ୟ ଉପାୟ ଅବଲମ୍ବନ କରିବାକୁ ସେ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଛନ୍ତି ।

ପ୍ରସଙ୍ଗକ୍ରମେ ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ କହିଛନ୍ତି- ବାନରମନ୍ତ୍ରୀ ଜାମ୍ବବାନ ମତଙ୍ଗାଶ୍ରମବାସିନୀ ସିଦ୍ଧଶବରୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରି ବାଳନିଗ୍ରହ ଓ ସୁଗ୍ରୀବର ରାଜ୍ୟପ୍ରାପ୍ତି ପ୍ରାର୍ଥନା କରିବାରୁ ସେ କହିଲେ- ତୁମ୍ଭେମାନେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସାହାଯ୍ୟରେ ସଫଳକାମ ହେବ । ଏହାଶୁଣି ସୁଗ୍ରୀବାଦି ସମସ୍ତେ ଏଠାରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଅପେକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି । ଏବେ ହନୁମାନଠାରୁ ଶୁଣିଲି ଯେ, ଭରତର ସମ୍ବାଦ ନେବାପାଇଁ କୈକେୟୀ ଦାସୀ ମନ୍ଥରା ମିଥିଳାରେ ପହଞ୍ଚିଛି । ତେଣୁ ମନ୍ତ୍ରବଳରେ ତୁ ମନ୍ଥରା ଦେହରେ ପ୍ରବେଶ କରି ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବନଗମନ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଦେଲେ ବନରୁ ସୀତାଙ୍କୁ ବଳପୂର୍ବକ ନେଇଯିବା ସହଜ ହେବ ।

ଏହାପରେ ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ର ପ୍ରରୋଚନାରେ ଯୋଗିନୀ ମନ୍ତ୍ରସିଦ୍ଧା ସୂର୍ପଣଖା ଭରତର ସମ୍ବାଦ ନେବାକୁ ଆସି ମିଥିଳାରେ ପହଞ୍ଚିଥିବା ବୃଦ୍ଧାଦାସୀ ମନ୍ଥରା ଶରୀରରେ ପ୍ରବେଶ କରିଛି । ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ ଦ୍ୱାରା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିବା ‘‘ରାମଙ୍କର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ବର୍ଷ ବନବାସ ଓ ଭରତର ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ’’ ବିଷୟକ ପତ୍ରଟି ମନ୍ତ୍ରଆଦିଷ୍ଟା ମନ୍ଥରା ଜନକଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିଛି । ପତ୍ରର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଜାଣିବା ପରେ ଦଶରଥ ମୁର୍ଚ୍ଛିତ ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି । ଏହି ଅବସରରେ ଶ୍ୱଶୁର ଜନକଙ୍କୁ ସଂଜ୍ଞାହୀନ ପିତାଙ୍କର ଦାୟିତ୍ୱ ଅର୍ପଣ କରି ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର, ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ମିଥିଳାରୁ ହିଁ ବନଗମନ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ନାଟ୍ୟକାର ମୃରାରି ବିବାହୋତ୍ସବ ପରେ ରାମ, ସୀତାଦିଙ୍କୁ ଅଯୋଧ୍ୟା ଫେରାଇ ଆଣି ନାହାନ୍ତି ।

ଋଷ୍ୟମୂକ ପର୍ବତରେ ଶ୍ରୀରାମ ଓ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କ ମିଳନ ପୂର୍ବରୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କବନ୍ଧ ଦୈତ୍ୟବଧ ଓ ଦୁନ୍ଦୁଭିର କଙ୍କାଳ ବିଲୋଡ଼ନ ଘଟଣା ପଞ୍ଚମ ଅଙ୍କରେ ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଛି । ଏହାଦ୍ୱାରା ନାଟ୍ୟକାର ଶ୍ରୀରାମ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ବାଳୀର ଶତ୍ରୁତା ଉତ୍ପତ୍ତିର ସୂଚନା ଦେଇଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଓ ଗୁହକଙ୍କ ଆଲୋଚନା ମଧ୍ୟରେ ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ସୁଗ୍ରୀବ ସହିତ ମିତ୍ରତାକୁ ପସନ୍ଦ ନ କରିବାରୁ ଶ୍ରୀରାମ କହିଥିଲେ- ବୀରତ୍ୱ ଗର୍ବରେ ମତ୍ତ ବାଳୀ ଆମ ସହିତ ସନ୍ଧି କରିବାକୁ ରାଜି ହେବନାହିଁ କି ଆମ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ ନାହିଁ; ତେଣୁ ତାକୁ ପରାଜିତ କରି ସୁଗ୍ରୀବକୁ ରାଜା କରାଗଲେ ଆମର କାର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧି ହେବ । ଏହି ଅବସରରେ ବାଳୀ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ଯୁଦ୍ଧ ନିମିତ୍ତ ଆହ୍ୱାନ ଜଣାଇଛି । ନେପଥ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧରେ ସପ୍ତତାଳ ଭେଦ, ବାଳୀନିଧନ ଓ ସୁଗ୍ରୀବାଭିଷେକ ଘଟଣାମାନ ଗୁହକ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ କଥୋପକଥନ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶ ପାଇଛି । ପଞ୍ଚମ ଅଙ୍କରେ ଅଯୋଧ୍ୟା କାଣ୍ତର ୩୭ରୁ ୧୧୧ ସର୍ଗ, ୭୧ ସର୍ଗାତ୍ମକ ଆରଣ୍ୟକାଣ୍ତ ଓ କିଷ୍କିନ୍ଧାକାଣ୍ତର ୧ ରୁ ୨୫ ସର୍ଗର ବିଷୟ ରୂପାୟିତ ହୋଇଛି ।

ନାଟ୍ୟକାର ଆଉ ଏକ ନାଟକୀୟ ଚକ୍ରାନ୍ତକୁ ଷଷ୍ଠ ଅଙ୍କରେ ରୂପ ଦେଇଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସ୍କନ୍ଧାବାରକୁ (ଶିବିର) ସମ୍ବାଦ ସଂଗ୍ରହ ପାଇଁ ଗୁପ୍ତ ବେଶରେ ଯାଇଥିବା ଶୁକ ଓ ସାରଣଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ସାରଣ ଫେରିଆସି ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ଙ୍କଠାରେ ଯୁଦ୍ଧପ୍ରସ୍ତୁତି ଓ ସେତୁନିର୍ମାଣ ଘଟଣା ଜଣାଇବା ପରେ ଏକ ନୂତନ ପ୍ରସ୍ତାବ ଆଗତ କରିଛନ୍ତି । ସେ କହିଛନ୍ତି- ରାଜପୁତ୍ର ଅଙ୍ଗଦ ନିତାନ୍ତ ବାଳକ । ତାକୁ ଯାହା କହିଲେ ସେ ରାଜି ହୋଇଯିବ । କିନ୍ତୁ କହିବା ଯେ, ‘‘ତୁମର ପିତୃବୈରି ରାମ ଓ ସୁଗ୍ରୀବଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରି କିଷ୍କିନ୍ଧାରେ ଅଭିଷିକ୍ତ କରିବାପାଇଁ ବାଳୀର ମିତ୍ର ରାବଣ ଇଚ୍ଛା କରିଛି । ଏହି ସମ୍ବାଦ ଜଣେ ଗୁପ୍ତଚର ଦ୍ୱାରା ତାକୁ ଜଣାଇଦେଲେ ସେ ସୁଗ୍ରୀବ ଶିବିରରୁ ଚାଲି ଆସିବ । ତା’ ଦ୍ୱାରା ସୁଗ୍ରୀବ ଭୟଭୀତ ହୋଇ ରାମଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାରେ ଶିଥିଳ ହୋଇ ପଡ଼ିବ । ମାଲ୍ୟବାନ୍‌ ଏହାଶୁଣି ଆନନ୍ଦିତ ହେବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ କହିଲେ- ଏହା ହେଲେ ଅଙ୍ଗଦର ସମ୍ପର୍କୀୟମାନେ ମଧ୍ୟ ସୁଗ୍ରୀବକୁ ଛାଡ଼ି ଚାଲି ଆସିବେ । ତେଣୁ କାଳ ବିଳମ୍ବ ନ କରି ଏ ବିଷୟରେ ଯଥାସମୟରେ କାର୍ଯ୍ୟାରମ୍ଭ କରାଯିବା ଉଚିତ୍‌ । କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍‌ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇଥିବା ଶୁକ ମୁଖରୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଲଙ୍କା ଅବରୋଧର ସମ୍ବାଦ ଶୁଣି ପୂର୍ବ ପରିକଳ୍ପନାକୁ ଭୁଲିଯାଇ ଯୁଦ୍ଧ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ନାଟ୍ୟକାର କିଷ୍କିନ୍ଧାକାଣ୍ତର ୨୬ରୁ ୬୬ ସର୍ଗ ଓ ୬୬ ସର୍ଗାତ୍ମକ ସମଗ୍ର ସୁନ୍ଦରକାଣ୍ତ ଏବଂ ଲଙ୍କାକାଣ୍ତର ୧ ରୁ ୧୦୦ ସର୍ଗବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟକୁ ଷଷ୍ଠ ଅଙ୍କରେ ଏବଂ ଲଙ୍କାକାଣ୍ତର ଅବଶିଷ୍ଟ ୧୬ ସର୍ଗର ବିଷୟକୁ ସପ୍ତମ ଅଙ୍କରେ ନାଟ୍ୟରୂପ ଦେଇଛନ୍ତି ।

କବି ପ୍ରତିଭା-

ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ପ୍ରଥମେ କବି ଓ ଦ୍ୱିତୀୟରେ ନାଟ୍ୟକାର । ତାଙ୍କଠାରେ କବି ପ୍ରତିଭା ଓ ନାଟ୍ୟକଳା ପାଣ୍ତିତ୍ୟର ଅପୂର୍ବ ସମନ୍ୱୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଇ ପାରେ । ସେ ବିଭିନ୍ନ ବୃତ୍ତରେ ରଚିତ ୫୬୭ଟି ଶ୍ଳୋକ ଏହି ନାଟକରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେଥିରେ ସମଗ୍ର ଭାରତର ମୁଖ୍ୟ ନଦନଦୀ, ପର୍ବତର ଦୃଶ୍ୟାବଳୀ ମନୋରମ ଶୈଳୀରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ବିଭିନ୍ନ ଘଟଣାବଳୀର ରସାଳ ବର୍ଣ୍ଣନ ଓ ଛବିଳ ପ୍ରକୃତିର ବିଚିତ୍ର ଚିତ୍ରଣ ଦ୍ୱାରା ନାଟକ-ସୁଲଭ ଔଚିତ୍ୟ ବିଶେଷଭାବେ କ୍ଷୁଣ୍ଣ ହୋଇଥିବାର ମନେ ହୁଏନାହିଁ । ଏଥିରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ରୌଦ୍ର, ବୀଭତ୍ସ, ଭୟାନକ, ଅଦ୍‌ଭୂତ ଓ ବୀରରସର ସଫଳ ପରିପୁଷ୍ଟି ସମ୍ପାଦିତ ହୋଇଛି । (୧୭) ସେଥିପାଇଁ ନାଟ୍ୟକାର ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ନିମ୍ନମତେ ସ୍ତୁତି କରିଛନ୍ତି-

(୧୭) କୁତଶ୍ଚିବ୍ଦ୍ୱୀପାଦାଗତେନ କଳହକନ୍ଦଳନାମ୍ନା କୁଶୀଲବେନ ରୌଦ୍ରବିଭତ୍ସ ଭୟାନକାଦ୍‌ ଭୁତରସଭୁୟିଷ୍ଠଂ-ଅରା- ପୃ- ୮ ।

ତସ୍ମୈ ବିରାଦ୍‌ଭୁତାରମ୍ଭ ଗମ୍ଭୀରୋଦାରବସ୍ତବେ

ଜଗଦାନନ୍ଦକନ୍ଦାୟ ସନ୍ଦର୍ଭାୟ ତ୍ୱରାମହେ । (୧୮)

(୧୮) ଅନର୍ଘରାଘବ- ପୃ- ୧-୬ ।

କ୍ଳିଷ୍ଟ ଗମ୍ଭୀର ପଦାବଳୀ ରଚନାରେ ମୁରାରି କବି ଗୁରୁସ୍ଥାନୀୟ ବୋଲି ଲୋକୋକ୍ତି ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ରସାଳ ଭାବନା, ମଧୁର କଳ୍ପନା ଓ ବୈଦଗ୍‌ଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶକ ଅର୍ଥଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟର ଜନୈକ ଅନୁଭବୀ କବି ପ୍ରଶଂସା କରି କହିଛନ୍ତି-

ଦେବୀଂ ବାଚମୁପାସତେ ହି ବହବଃ ସାରଂ ତୁ ସାରସ୍ୱତ

ଜାନୀତେ ନିତରାମସୌ ଗୁରୁକୁଳକ୍ଳିଷ୍ଟୋ ମୁରାରିଃ କବିଃ ।

ଅବ୍‌ଧିର୍ଲଙ୍ଘିତ ଏବ ବାନରଭଟେଃ କିନ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଗମ୍ଭୀରତା-

ମା ପାତଳ ନିମଗ୍ନ ପୀବରତନୁଜାନାତି ମନ୍ଥାଚଳଃ ।। (୧୯)

(୧୯) ଅନର୍ଘରାଘବ ଟୀକା- ପୃ-୧ ।

ପରୋପକାର ହିଁ ସର୍ବଧର୍ମର ସାରତତ୍ତ୍ୱ । ଅଚେତନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ବୃକ୍ଷ ଓ ଘନଠାରେ ଏହି ପରୋପକାର ଭାବନା ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ । କବି ମୁରାରି ମହର୍ଷି ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ମୁଖରେ ସେହି ସାର୍ବଜନୀନ ଚିନ୍ତାକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି-

ମଧ୍ୟେ କୃତ୍ୟ ଘନଂଧିନୋତି ଜଳଧିଃ ସ୍ୱୈରମ୍ବୁର୍ଭିମେଦିନୀଂ

ହନ୍ତି ସ୍ୱୈଃ କିରଣୈସ୍ତମିସ୍ରମରୁଣଂ କୃତ୍ୱାନ୍ତରାଳେ ରବିଃ ।

ତ୍ୱଂ ରାମାନ୍ତରିତଶ୍ଚ ପାଳୟ ନିଜୈରେବ ପ୍ରତାପୈ ପ୍ରଜା-

ମୀଦୃକ୍‌କୋଽପି ପରୋପକାରସୁହୃଦାମେଷ ସ୍ୱଭାବୋହିବଃ ।। (୨୦)

(୨୦) ଅନର୍ଘରାଘବ- ପୃ-୧-୩୭ ।

ମହାରାଜା ଦଶରଥ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱବଂଶର ପ୍ରଶଂସା କରିବାକୁ ଯାଇ ‘‘ହାପରାର୍ଥବିମୁଖୋ ରଘୁବଂଶ’’ ଉକ୍ତି ଦ୍ୱାରା ପରୋପକାରର ମହତ୍ତ୍ୱକୁ ସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି । (୨୧) କବି ମୁରାରି ଆଉ ଏକ ମନୋରମ ଉଦାହରଣ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି- କାନକୁ ଫୋଡ଼ାଇବା ଦ୍ୱାରା କଷ୍ଟ ହୁଏ, ସେଥିରେ ସବୁଦିନ କୁଣ୍ତଳ ଧାରଣ କରିବା ଆହୁରି କଷ୍ଟକର; କିନ୍ତୁ କପୋଳ ଦେଶର ଶୋଭାବର୍ଦ୍ଧନ ପାଇଁ କାନକୁ ସବୁପ୍ରକାର ଦୁଃଖ ସହିବାକୁ ପଡ଼େ ।

(୨୧) ଅନର୍ଘରାଘବ- ୧-୩୯ ।

କଷ୍ଟା ବେଧବ୍ୟଥା କଷ୍ଟୋ ନିତ୍ୟମୁଦ୍‌ବହନକ୍ଳମଃ ।

ଶ୍ରବଣାନାମଳଙ୍କାରଃ କପୋଳସ୍ୟ ତଳୁ କୁଣ୍ତଳମ୍‌ ।। (୨୨)

(୨୨) ଅନର୍ଘରାଘବ- ୧-୪୦ ।

ନ୍ୟାୟମାର୍ଗରେ ଥିଲେ ମାନବେତର ପ୍ରାଣୀ ସାହାଯ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି, କିନ୍ତି ଅନ୍ୟାୟ ଆଚରଣ କଲେ ନିଜର ସୋଦର ଭାଇ ମଧ୍ୟ ଭାଇକୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରିଥାଏ । ଏହି ଭାବନାକୁ କବି ନିମ୍ନମତେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି –

ଯାନ୍ତି ନ୍ୟାୟ ପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ତିର୍ଯ୍ୟଞ୍ଚୋଽପି ସହାୟତାମ୍‌ ।

ଅପନ୍ଥାନାଂ ତୁ ଗଚ୍ଛନ୍ତଂ ସୋଦରୋଽପି ବିମୁଞ୍ଚତି ।। (୨୩)

(୨୩) ତତ୍ରୈବ- ୧-୪ ।

ଭାଇ ଭାଇ ମଧ୍ୟରେ ସଦ୍‌ଭାବ ନ ଥିଲେ ପରିବାରର ବାହ୍ୟ ବା ଆଭ୍ୟନ୍ତର ଅବସ୍ଥା ରୁଚିକର ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଓଡ଼ିଆରେ ‘‘ଯେତେ ଭାଇ ସେତେ ଘର’’ ବୋଲି କହନ୍ତି । କବି ମୁରାରି ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ଏହି ଭ୍ରାତୃ-ବିଭେଦ ବା ଭ୍ରାତୃ-କଳହକୁ ପ୍ରାଣେ ପ୍ରାଣେ ଅନୁଭବ କରିଥିବାର ମନେହୁଏ । ସେ ଶିବ, କୁବେର ଓ ରାବଣକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି କହିଛନ୍ତି- ଏମାନେ ଏକ ସହୋଦର ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପରସ୍ପର ବିବାଦରତ । ତେଣୁ ଶିବ ଓ ଧନାଧିପତି କୁବେର କୈଳାସ ପର୍ବତରେ ଏକତ୍ର ବାସ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଶିବଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଶୋଚନୀୟ । ବୃଷଭ ବାହନ, ଅସ୍ଥିଭୁଷଣ, ଭସ୍ମ ବିଲେପନ, ଅଙ୍ଗ, ଗଜଚର୍ମବାସରୁ ଶିବଙ୍କର ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ସହଜରେ ଅନୁମେୟ ।

ଭକ୍ଷା ରଥୋ ଭୂଷଣମସ୍ଥିମାଳା ଭସ୍ମାଙ୍ଗରାଗୋ ଗଜଚର୍ମବାସଃ ।

ଏକାଳୟସ୍ଥେଽପି ଧନାଧିନାଥେ ସଖ୍ୟୌ ଦଶେୟଂ ତ୍ରିପୁରାନ୍ତକସ୍ୟ । (୨୪)

(୨୪) ତତ୍ରୈବ- ୨-୭ ।

ବଳାହକର ଶୁକ୍ତି ସଂଗୃହୀତ ଜଳବଷଣ ଦ୍ୱାରା ଯେପରି ରତ୍ନାକର ଅମ୍ବୁରାଶିରେ ପରିଣତ ହୁଏ ସେହିପରି ବିଦ୍ୱାନ୍‌ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଗୁରୁଙ୍କର ଜ୍ଞାନଗୌରବ ପ୍ରକାଶ ପାଏ ।

ନାଟ୍ୟକାରଙ୍କ ଭାଷାରେ-

(୨୫) ତତୈବ-୨-୯ ।

ଆଲୋଚ୍ୟ ନାଟକରେ କବି ମୁରାରି ଏହିପରି ବହୁ ଉପାଦେୟ ଲୋକ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ସହଜ ଓ ସରଳ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ରଚନାର ଛତ୍ରେ ଛତ୍ରେ ଅନୁଭୁତିର ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଚିତ୍ର ଜୀବନ୍ତଭାବେ ରୂପାୟିତ ହୋଇଛି । ମନ୍ଥରା-ଆନିତ ପତ୍ରରୁ ସୌମିତ୍ରୀ ଓ ମୈଥିଳୀ ସହିତ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ବର୍ଷ ବନବାସ ଓ ଭରତଙ୍କ ରାଜ୍ୟଲକ୍ଷ୍ମୀ ଲାଭ ନିମିତ୍ତ କୈକେୟୀଙ୍କ ବର ପ୍ରାର୍ଥନା (୨୬) କରୁଥିବାର ଜାଣି ଦଶରଥ ମୁର୍ଚ୍ଛିତ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ । ସେହି ଅବସରରେ ରାମ ମିଥିଳାରୁ ହିଁ ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ବନଗମନ କରିଥିଲେ । ଏଥିରେ ମର୍ମାହତ ଜନକଙ୍କ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇ କବି କହିଛନ୍ତି- ରାଘବଙ୍କ ପରି ସ୍ୱାମୀ, ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପରି ଶ୍ୱଶୁର, ରାଜଚକ୍ରବର୍ତ୍ତୀ ପିତା ଥାଇ ମଧ୍ୟ ସୀତା ବନକୁ ଗଲେ-ଆଃ, କି ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ-

(୨୬) ତତ୍ରୈବ-୪-୬୬ ।

(୨୭) ତତ୍ରୈବ- ୪-୬୦ ।

ସେହିପରି ନିହତ ରାବଣର ପାଦ ଦେଶରେ କ୍ରନ୍ଦନରତା ରାଣୀ ମନ୍ଦୋଦରୀଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି କବି କାଳୋଚିତ ପରିଣତିର ସୂଚନା ଦେଇଛନ୍ତି –

ବନ୍ଦାରୁବୃନ୍ଦାରକବୃନ୍ଦବନ୍ଦୀ ମନ୍ଦାରମାଳା ମକରନ୍ଦବିନ୍ଦ୍ୱନ୍‍ ।

ମନ୍ଦୋଦରୀୟଂ ରରଣାରବିନ୍ଦରେଣୂତ୍କରୈଃ କର୍କରତ୍ୟମନୈଷୀଣା ।। (୨୮)

(୨୮) ତତ୍ରୈବ-୬-୮୨ ।

ମହାକବି ମୁରାରି ଧୈର୍ଯ୍ୟ, ସାଧୁତା, ଉଦାରତାଦି ମାନଚିକ ଗୃଣା ବଳୀର ଯଥାର୍ଥ ଅଧିକାରୀ ଥିଲେ । ଧୈର୍ଯ୍ୟଗୁଣର ପ୍ରଶଂସା କରିବାକୁ ଯାଇ ସେ କହିଛନ୍ତି –

ପତିତେ ବାସନେ ଦୈବାଦ୍ଦାରୁଣେ ଦାରୁଣାତ୍ମନେ ।

ସଂବର୍ମୟତି ବଜ୍ରେଣ ଧୈର୍ଯ୍ୟଂହି ମହତାଂ ମନଃ ।। (୨୯)

(୨୯) ତତ୍ରୈବ- ୫-୧୫ ।

ମନ ବଚନ କର୍ମରେ ଐକ୍ୟଭାବ ପୋଷଣ କରୁଥିବା ଲୋକ ଜଗତରେ ସାଧୁଭାବେ ପରିଚିତ ହୁଏ । ଅନ୍ୟଥା ତାକୁ ଦୁରାତ୍ମା କହନ୍ତି । ନିମ୍ନୋଦ୍ଧୃତ ଶ୍ଳୋକରେ ସାଧୁଲୋକର ମନୋବୃତ୍ତିକୁ ବିଶ୍ଳୋଷଣ କରାଯାଇଛି –

ସନ୍ତୋ ମନସି କୃତୈବ ପ୍ରବୃତ୍ତାକୃତ୍ୟବସ୍ତୂନି ।

କସ୍ୟ ପ୍ରତିଶୃଣୋତି ସ୍ମ କମଳେଭ୍ୟଃ ଶ୍ରିୟଂ ରବିଃ ।।(୩୦)

(୩୦) ତତ୍ରୈବ- ୫-୩୫ ।

ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକରେ ଏହିପରି ବହୁ ଉପାଦେୟ ବିଷୟର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଛି-। କବି ଯେ ପ୍ରକୃତିର ଉପାସକ ଥିଲେ ତାହା ଉକ୍ତ ନାଟକରେ ଥିବା ପ୍ରଭାତ ବର୍ଣ୍ଣନା, ମଧ୍ୟାହ୍ନ, ଅପରାହ୍ନ, ସନ୍ଧ୍ୟା ଜ୍ୟୋତ୍ସ୍ନା ଓ ଚନ୍ଦ୍ର ବର୍ଣ୍ଣନାରୁ ପ୍ରମାଣ ମିଳେ । (୩୧) ଯୁଦ୍ଧ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ କବିଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଓ ସ୍ୱକୀୟ ଅନୁଭୂତିର ଚିତ୍ରଣ ଦେଖାଯାଏ । ଆଲୋଚ୍ୟ ନାଟକୋଚିତ ବୀରାଦି ରସର ସଫଳ ପରିପୃଷ୍ଟି ସେହି ଯୁଦ୍ଧ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଛି । (୩୨) ଯୁଦ୍ଧାସ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟରେ କବି ତାମିସ୍ର, ଭାନବୀୟ, ରାହବୀୟ, ବୈଷ୍ଣବୀୟ, ପୌଷ୍ପ କେତନ, ପାଶୁପତ, ବ୍ରହ୍ମାସ୍ତ୍ର, ଧନୁ, ଶର ପ୍ରଭୃତିର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।

ଅନର୍ଘ ରାଘବ ନାଟକରେ ଭାଗ ନେଇଥିବା ପାତ୍ରପାତ୍ରୀଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଯେଉଁ ଦେବ-ଦେବୀ, ଋଷି, ଶାସ୍ତ୍ର, ବ୍ୟକ୍ତି, ସ୍ଥାନ, ନଦୀ, ପର୍ବତ, ଅରଣ୍ୟାଦିର ନାମ ପ୍ରସଙ୍ଗକ୍ରମେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି ସେ ଗୁଡ଼ିକ ନିମ୍ନମତେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇପାରେ । ପାତ୍ରପାତ୍ରୀଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ନାମର ଦକ୍ଷିଣରେ ଥିବା ସଂଖ୍ୟାକୁ ମୁଦ୍ରିତ ପୁସ୍ତକର ପୃଷ୍ଠା ସଂଖ୍ୟା ରୂପେ ଗ୍ରହଣୀୟ ।

(କ) ପାତ୍ରପାତ୍ରୀ-

(ପୁରୁଷ) ସୂତ୍ରଧାର, ନଟ, ଦଶରଥ, କାମଦେବ, ପ୍ରତିହାରୀ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ର, ଦୌବାରିକ, ରାମ, ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ବୈତାଳିକ, ଶିଷ୍ୟ, ଶୁନଃ ଶେଫ, ବଟୁ, ପଶୁମେତ୍ର, କଞ୍ଚୁକୀ, ଜନକ, ଶତାନନ୍ଦ, ପୁରୁଷ, ଶୌଷ୍ଟଳ, ମାଲ୍ୟବାନ, ଜାମଦଗ୍ନ୍ୟ, ଜୀମ୍ବବାନ, ଜଟାୟୁ, ଗୁହ, ବାଳୀ, ସାରଣ, ଶୁକ, ରତ୍ନଚୂଡ଼, ହେମାଙ୍ଗଦ, ସୁଗ୍ରୀବ, ବଶିଷ୍ଠ, ବିଭୀଷଣ, ଭରତ, ଶତ୍ରୁଘ୍ନ, (ସ୍ତ୍ରୀ) କଳହଂସିକା, ସୂର୍ପଣଖା, ଶ୍ରବଣା ଓ ସୀତା ।

(ଖ) ଦେବଦେବୀ-

ନାରାୟଣ-୩୮, ସୁନାସୀର-୩୯, ଆଖଣ୍ଡଳ-୪୦, କିରଣମାଲୀ-୬୭, ଅମ୍ବରମଣି-୬୮, ଭାନୁ-୬୯, ମକରକେତନ-୧୪୦, ଷଣ୍ମୁଖ-୨୦୧, ଅର୍ଦ୍ଧନାରୀଶ୍ୱର-୩୩୩, ଶମ୍ଭୁ-୩୩୫, କପାଳୀ-୩୪୨, ସରସ୍ୱତୀ-୨୩, କୌଶିକୀ-୯୩, କାତ୍ୟାୟନୀ-୧୪୭, ଦୁର୍ଗା-୩୩୦, ସର୍ବମଙ୍ଗଳା ଓ ପାର୍ବତୀ-୩୩୨, ଗୌରୀ-୩୩୩ ।

(ଗ) ଋଷି-

କୌଶିକ-୩୦, ଗାଧିପୁତ୍ର-୩୨, ମୈତ୍ରାବରୁଣି-୩୩; ଭୁକାଶ୍ୟପ-୪୦, କୃଶାଶ୍ୱ-୫୦, ଗାଧିନନ୍ଦନ-୫୩, ଗୌତମ-୭୨, ବାମନ-୧୦୪, ଯାଜ୍ଞବଳ୍ବ୍ୟ ଓ ସୀରଧ୍ୱଜ-୧୩୧, ଗୌତମ-୧୩୭,

(୩୧) ତତ୍ରୈବ-୨.୧-୧୬, ୧୦-୧୩, ୨୮-୩୩, ୭୫-୮୫, ୪. ୧-୧୬, ଏବଂ ୭. ୬୦-୮୬ ।

(୩୨) ତତ୍ରୈବ-୬. ୨୩-୮୦ ।

ଆଙ୍ଗୀରସ-୧୪୩, ଅଙ୍ଗିରା ଓ ପୁଲସ୍ତ୍ୟ-୧୬୭, ମତଙ୍ଗ-୧୯୦, ଭୃଗୁପତି-୧୯୯, ଭାର୍ଗବ-୨୦୧, ଚ୍ୟବନ-୨୧୦, ଶରଭଙ୍ଗ-୨୩୦, କଳଶଯୋନି-୨୩୨, ଅଗସ୍ତ-୩୬୨ ।

(ଘ) ଶାସ୍ତ୍ର-

ନାଟ୍ୟବେଦ-୧୧, ନ୍ୟାୟ-୧୨, ବ୍ୟାକରଣ-୭୮, ବ୍ରହ୍ମସଂହିତା-୧୩୧, ମୀମାଂସା ବେଦାନ୍ତ-୧୪୪, ଯଜୁର୍ବେଦ ଓ ଶତପଥ ବ୍ରାହ୍ମଣ-୧୪୫, ବୈଶେଷିକ-୨୩୫ ।

(ଙ) ବ୍ୟକ୍ତି-

ତ୍ରିଶଙ୍କୁ-୩୧, ଦିଲ୍ଲୀପ-୩୫, ଶକୁନ୍ତେଶ୍ୱର-୩୭୪, ମଧୁକୈଟଭ-୨୬, ସହସ୍ରାର୍ଜ୍ଜୁନ-୧୬୩, ଐରାବଣ-୧୭୫, ବିରାଧ-୧୩୧, ଦନୁ-୨୪୬, କଳଚୁରି-୩୭୪ ।

(ଚ) ସ୍ଥାନ-

ମଧ୍ୟଦେଶ-୧୧, କେରଳ-୯୩, ବିଦେହ ଓ ମିଥିଳା-୧୩୧, ଶୃଙ୍ଗବେରପୁର-୨୨୮, ନନ୍ଦିଗ୍ରାମ-୨୩୦, ଲଙ୍କା-୩୧୭, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର ଓ ବିଦର୍ଭ-୩୭୮, ଆନ୍ଧ୍ର-୩୬୯, ଦ୍ରାବିଡ଼ମଣ୍ଡଳ ଓ କାଞ୍ଚି-୩୭୧, ଅବନ୍ତୀ-୩୭୧, ଚେଦିମଣ୍ଡଳ-୩୭୪, ବାରାଣସୀ-୩୭୭ ।

(ଛ) ନଦୀ-

ଗୋଦାବରୀ-୨୩୭, ତାମ୍ରପର୍ଣ୍ଣୀ-୩୬୩, ଯମୁନା-୩୭୫, ଜାହ୍ନବୀ-୩୭୬, ଭାଗୀରଥି-୩୭୬ ।

(ଜ) ପର୍ବତ-

ମହେନ୍ଦ୍ର-୭୬, ଋଷ୍ୟମୂକ-୭୬, କୈଳାସ-୧୬୨, ଅଷ୍ଟକୁଳାଚଳ-୧୭୧, ବିନ୍ଧ୍ୟାଚଳ-୨୩୧, ମଳୟାଚଳ-୨୩୮, ମାଲ୍ୟବାନ୍୨୪୪, ସୁବେଳ-୩୧୭, ମନ୍ଦ-୩୩୫, ପ୍ରସ୍ରବଣଶୈଳ-୩୬୭ ।

(ଝ) ଅରଣ୍ୟ-

ସିଦ୍ଧାଶ୍ରମ-୮୬, ଚିତ୍ରକୁଟ-୨୨୯, ପଞ୍ଚବଟୀ-୨୩୩, ଦଣ୍ଡକାରଣ୍ୟ-୨୪୬ ।

ରାବଣ ନିଧନ ପରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର, ସୀତା, ଲକ୍ଷ୍ମଣ, ସୁଗ୍ରୀବ, ବିଭୀଷଣାଦିଙ୍କ ସହିତ ପୁଷ୍ପକ ଯାନ ଆରୋହଣ କରି ଆକାଶ ପଥରେ ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ । ନାଟ୍ୟକାର ତାଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟାଗମନ ପଥରେ ଯଥାକ୍ରମେ ଲଙ୍କା, ସୁବେଳ ପର୍ବତ, ସାଗର, ବିନ୍ଧ୍ୟାଚଳ, ସେତୁବନ୍ଧ, ମୈନାକ ପର୍ବତ, ହିମାଳୟ, ମନ୍ଦିର, କୈଳାସ, ସୁମେରୁ, ସିଂହଳ, ତାମ୍ରପର୍ଣ୍ଣୀ, ମଳୟାଚଳ, ଅଗସ୍ତ୍ୟାଶ୍ରମ, ଦଣ୍ଡକାରଣ୍ୟ, ପ୍ରସ୍ରବଣ ଶୈଳ, ଗୋଦାବରୀ, ମାଲ୍ୟବାନ୍, ମହାରାଷ୍ଟ୍ର, କୁଣ୍ଡିନନଗର ଆନ୍ଧ୍ରିର ଭୀମେଶ୍ୱର, କାଞ୍ଚୀ, ଉଜ୍ଜୟିନୀର ମହାକାଳ, ଚେଦିମଣ୍ଡଳର ମହିଷ୍ମତୀ ନଗରୀ, ବାରାଣସୀ, ମିଥିଳା, ଗୌଡ଼ରାଜଧାନୀ ଚମ୍ପାନଗରୀ, ଅନ୍ତର୍ବେଦୀ, ପ୍ରୟାଗ, ଶ୍ୟାମବଟ, ସରଯୂ ଓ ଅଯୋଧ୍ୟାର ନାମୋଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । କିନ୍ତୁ ମୂଳରାମାୟଣରେ କେବଳ ଲଙ୍କା, କୈଳାସ, ସେତୁବନ୍ଧ, ଋଷ୍ୟମୂକ, ଜନସ୍ଥାନ, ଗୋଦାବରୀ, ଅଗସ୍ତ୍ୟାଶ୍ରମ, ଚିତ୍ରକୂଟ, ଭରଦ୍ୱାଜାଶ୍ରମ, ଶୃଙ୍ଗବେରପୁର ଓ ଅଯୋଧ୍ୟାର ନାମୋଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । (୩୩)

(୩୩) ରାମାୟୟଣ-ଲଙ୍କାକାଣ୍ଡ-ଅ:-୧୧୧

ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ବିଧିବ୍ୟବସ୍ଥାର କେତେକ ସୂଚନା ଦେଇଛନ୍ତି । ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ଶାନ୍ତିକ ପୌଷ୍ଟିକ କର୍ମ-୧୪୩, ଶ୍ରୁତିବିଧାନ-୧୪୭, ଯଜ୍ଞ-୧୫୦, ବ୍ରହ୍ମଚର୍ଯ୍ୟ-୧୬୦, ବେଦ ଓ ଅର୍ଥର୍ବେଦବିତ୍ ୧୬୦-୧୬୧, ଜ୍ଞାତିଧର୍ମ-୧୬୭, ବେଦପାଠ-୧୭୧, ଗୋଦାନ ପର୍ବକ ବିବାହ କର୍ମାରମ୍ଭ-୧୮୫, ଅବଭୃଥ-୨୦୮, ସ୍ମୃତି-୬୧, ବର୍ଣ୍ଣାଶ୍ରମ-୨୨୪, ଅଶୌଚ-୨୩୧, ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ-୨୩୪ ପ୍ରଭୃତି ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।

ଉପର୍ଯ୍ୟୁକ୍ତ ଆଲୋଚନାରେ ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରି ତାଙ୍କ କବିପ୍ରତିଭା, ବିଷୟବସ୍ତୁ, ଉପସ୍ଥାପନାରେ ନାଟକୀୟ କୌଶଳ, ଆଳଙ୍କାରିକ ଭାଷା, ଅର୍ଥ ଗାମ୍ଭୀର୍ଯ୍ୟ, ଭକ୍ତିଭାବନା, ବହୁଶାସ୍ତ୍ରଦର୍ଶିତାଦି ବିଷୟରେ ଯଥାସମ୍ଭବ ଆଲୋକପାତ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରବନ୍ଧର କଳେବର ବୃଦ୍ଧି ଆଶଙ୍କାରେ ବିଭିନ୍ନ ରସ ପରିପୋଷକ ଶ୍ଲୋକାବଳୀ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇ ନାହିଁ । ସମଗ୍ର ଭାରତରେ ନାଟକର ବିଶେଷ ଲୋକପ୍ରିୟତା ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଯେଉଁ ଟୀକାକାରମାନେ ଟୀକା ରଚନା କରିଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହରିହର, ଭବନାଥ ମିଶ୍ର, ଉଦୟ ଭାନୁ, ଧନେଶ୍ୱର, ବିଷ୍ଣୁଭଟ୍ଟ, ରୂଚିପତି ଉପାଧ୍ୟାୟ, ପୂର୍ଣ୍ଣ ସରସ୍ୱତୀ, ମାନବିକ୍ରମ, ଧର୍ମାନନ୍ଦ, କୃଷ୍ଣ, ଲକ୍ଷ୍ମୀଧର, ଗଙ୍ଗାଦାସ; ମଣିରାମ, ବିଷ୍ଣୁ ପଣ୍ଡିତ, ଲକ୍ଷ୍ମଣସ୍ୱରି, ଜୀନହର୍ଷଗଣି, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ, ତ୍ରିପୁରାରି, ଶ୍ରୀନିଧି ପ୍ରଭୃତିଙ୍କର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । (୩୪) ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମଣିରାମ ମିଶ୍ର, କୃଷ୍ଣ (୧୨୯୬-ଖ୍ରୀ:ଅ:) ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମିଶ୍ର, ଗଙ୍ଗା ଦାସ ପ୍ରଭୃତି ଓଡ଼ିଆ କବିଭାବେ ସୁବିଦିତ । ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ଉକ୍ତ ନାଟକର ଏଗାରଖଣ୍ଡ ସଟୀକ ପୋଥି ସହିତ ପ୍ରାୟ ଚବିଶ ଖଣ୍ଡ ପୋଥି ରହିଛି । ଶାର୍ଙ୍ଗଧର ପଦ୍ଧତିକାର (୧୩୬୩-ଖ୍ରୀ: ଅ:) ନାଟ୍ୟକାର ମୁରାରିଙ୍କ ପ୍ରଶଂସାରେ କହିଛନ୍ତି-

ଭବଭୂତିମନାଦୃତ୍ୟ ନିର୍ବାଣମତିନା ମୟା ।

ମୁରାରି ପଦଚିନ୍ତାୟାମିଦମୀଧୀୟତେ ମନଃ ।। (୩୫)

(୩୪) History of Classical Sanskrit Literature-P-639.

(୩୫) History of Classical Sanskrit Literature-P-639.

ଭଗବାନ୍‌ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ନିମ୍ନୋକ୍ତିଦ୍ୱାରା ହିଁ ଏ ପ୍ରବନ୍ଧର ଉପସଂହାର କରାଯାଇପାରେ-

ସମୂଳ୍ମୀଳ ତ୍ସୁକ୍ତସ୍ତବକମକରନ୍ଦୈଃ ଶ୍ରବଣୟୋ-

ରବିଶ୍ରମ୍ୟଦ୍ଧାରାସବନମୁପଚିନ୍ତ୍ୱନୁ କବୟଃ ।

ନ ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମୋତ୍ୱଂ ପରିମଳମନାଘ୍ରାୟ ଚ ଜନଃ

କବୀନାଂ ଗମ୍ଭୀରେ ବଚସି ଗୁଣଦୋଷୌ ରଚୟତୁ ।। (୩୬)

(୩୬) ଅନର୍ଘରାଘବ-୭-୧୫୧ ।

ସମ୍ପାଦକ, ପର୍ଯ୍ୟଟନ

କ୍ରୀଡ଼ା ଓ ସଂସ୍କୃତି ନିର୍ଦ୍ଦେଶାଳୟ

ଓଡ଼ିଶା, ଭୁବନେଶ୍ୱର

ଏକାଡ଼େମୀ ସମାଚାର:

ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀର

ରଜତ-ଜୟନ୍ତୀ ପାଳନ

୧୯୫୭ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । ୧୯୮୨ ମସିହାରେ ଏକାଡେମୀ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ପଚିଶ ବର୍ଷ ପୂର୍ତ୍ତି ହେଉଛି । ତେଣୁ ଚଳିତବର୍ଷ ଏହାର ରଜତ-ଜୟନ୍ତୀ ପାଳନ କରାଯିବା ପାଇଁ ଏକାଡ଼େମୀ ପକ୍ଷରୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା । ତଦନୁଯାୟୀ ଏକାଡେମୀର ସଭାପତି ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ଏମ୍‌. ପି. ରଜତ-ଜୟନ୍ତୀ ପାଳନ ଉପଲକ୍ଷେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଅନୁଦାନ ପ୍ରଦାନ କରିବାପାଇଁ ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରି ଏକ ପତ୍ର ଲେଖିଥିଲେ । ଏହି ପ୍ରସ୍ତାବ ବିଚାର କରିବା ପାଇଁ ଗତ ୨୨ । ୨ । ୮୨ ତାରିଖ ପୂର୍ବାହ୍ନ ୧୧ ଘଣ୍ଟା ସମୟରେ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ବାସଭବନରେ ଓ ତାଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଏକ ସଭା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । ଏକାଡେମୀର ସଭାପତି, ଉପ-ସଭାପତି, ସମ୍ପାଦକ ଓ ସହ-ସମ୍ପାଦକଙ୍କ ସମେତ, ସଂସ୍କୃତି ବିଭାଗର ମନ୍ତ୍ରୀ, ଅତିରକ୍ତ ମୁଖ୍ୟ ସଚିବ, ପର୍ଯ୍ୟଟନ, କ୍ରୀଡ଼ା ଓ ସଂସ୍କୃତି ବିଭାଗ ସଚିବ, ସଂସ୍କୃତି ବିଭାଗ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ଲୋକସମ୍ପର୍କ ବିଭାଗ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ, ଉତ୍କଳ ପ୍ରସଙ୍ଗର ସମ୍ପାଦକ ଶ୍ରୀ ସତ୍ୟାନନ୍ଦ ଚମ୍ପତିରାୟ ପ୍ରମୁଖ ଯୋଗଦାନ କରିଥିଲେ । ବୈଠକରେ ଏହି ଉତ୍ସବ ପାଳନ ପାଇଁ ଏକାଡେମୀ ପକ୍ଷରୁ ଉପସ୍ଥାପିତ କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରାଥମିକ ପ୍ରସ୍ତାବ ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇ ନିମ୍ନଲିଖିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଥିଲା ।

ଉପରୋକ୍ତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ଅନୁଯାୟୀ ଇତି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରସ୍ତୁତି କମିଟିର ଏକ ବୈଠକ ଗତ ୧୯-୪-୮୨ ତାରିଖରେ ରାଜ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟଟନ, କ୍ରୀଡ଼ା ଓ ସଂସ୍କୃତି ବିଭାଗ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ସଚିବାଳୟସ୍ଥ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟରେ ମନ୍ତ୍ରୀ ମହୋଦୟଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ବୈଠକରେ ଏକାଡେମୀ ପକ୍ଷରୁ ଉପସ୍ଥାପିତ ବିଶଦ୍‌ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଯୋଜନା ଉପସ୍ଥାପିତ ହୋଇ ଆଲୋଚିତ ହେବା ପରେ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ ସଂଶୋଧନ ସହ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା (ବୈଠକର ବିବରଣୀ ପରିଶିଷ୍ଟ ‘ଗ’ ବିଶଦ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଯୋଜନା ପରିଶିଷ୍ଟ ‘ଖ’ରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି) ।

ପରିଶିଷ୍ଟ-କ

Minutes of discussion held with the Chief Minister on 22.2.1982 in connection with the Silver Jubilee Celebrations of the

Orissa Sahitya Academy

APPENDIX-I

APPENDIX-II

ପରିଶିଷ୍ଟ - ଖ

‘‘The Programme”